Δεσπότης τον εγέλασε, του ’καμε απιστία. / – Ηλία μου, πολέμησε σαν παλληκάρι οπού ’σαι. / Επιάσανε τον πόλεμο απ’ την αυγή ως το γιόμα, / μα ’σωσε τον τσιμπεανέ, μα ’σωσε τη μπαρούτη. / Ο Λίας βγάνει το σπαθί κι έπεσε μες στ’ ασκέρι. / Δέκα Περσιάνους έκοψε και τρεις μπουλουκπασιάδες. / Μια μπαταριά του ρίξανε, του κόψανε το χέρι. / Ψιλή φωνίτσα έβαλε και βαρυαναστενάζει• / – Δεν είν’ πουλί πετούμενο να τρέχει στον αέρα, / να πάει να πει του μπάρμπα μου, του δόλιου μου πατέρα / μιντάτι να μου στείλουνε μια ’κοσαριά νομάτους, / ίσως και με γλυτώσουνε απ’ των Τουρκών τα χέρια; / Του πήραν το κεφάλι του, στην Κάρυστο το πάνε. / Όσ’ είστε φίλοι κλάψετε κι όσ’ είστ’ εχθροί χαρείτε, / κλάψε κι εσύ Πετρόμπεη για τέτοιο παλληκάρι. / Τον κλαίνε χώρες και χωριά, όλ’ οι καπεταναίοι, / τον κλαιν τα παλληκάρια του κι ο δόλιος του πατέρας. (Α. Μελαχρινού, Δημοτικά τραγούδια, Αθήνα 1946, σσ. 4-5 )
Έχει λεχθεί ότι οι Μοραΐτες κατά τον αγώνα της Εθνεγερσίας πολέμησαν κατά των Τούρκων μόνον στο Μοριά. Ο ισχυρισμός αυτός έχει βάση αληθή, όπως έχει και κάποιες εξαιρέσεις. Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης, γιος του Γέρου του Μοριά, πληγώνεται πολεμώντας με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη στο Φάληρο. Ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης, αδελφός του Πετρόμπεη, πίπτει ηρωικά στην Σπλάντζα της Ηπείρου. Άλλη φωτεινή εξαίρεση είναι ο ήρωας Ηλίας Μαυρομιχάλης, πρωτότοκος γιος του Πετρόμπεη. Υπήρξε αγγελόμορφος, σεμνός, τολμηρός υπεράγαν, αληθής αρχαίος Σπαρτιάτης, το πρόσωπο τέλος στο οποίο όλοι έβλεπαν την στρατιωτική φυσιογνωμία του μέλλοντος. Στην έναρξη του αγώνα ήταν μόλις 21 ετών και όταν έφυγε για τον πόλεμο ο πατέρας του τον προέπεμψε με τα εξής λόγια: «Ηλία, ανήκεις εις την πατρίδα! Προχώρει γενναίως όπου η φωνή της και το καθήκον σε προσκαλεί, όπως επιτάσσουν οι προγονικοί τάφοι της Σπάρτης. Ου καταισχύνεις όπλα τα ιερά, ουδέ της Σπάρτης και της Μάνης το όνομα, ουδέ του Μαυρομιχαλικού οίκου το γόητρον!».
Τον βρίσκουμε στο Βαλτέτσι (12 Μαΐου 1821), στη μεγάλη εκείνη μάχη, της οποίας η ψυχή και το πνεύμα ήταν ο Κολοκοτρώνης, ήρωες, όμως αναδείχθηκαν ο έμπειρος πολεμιστής Κυριακούλης Μαυρομιχάλης και ο νέος Ηλίας Μαυρομιχάλης, αποκληθείς δικαίως «Αχιλλέας του Βαλτετσίου». Η Εθνοσυνέλευση τον όρισε γενικό αρχηγό της Αθήνας, κατά την πολιορκία της Ακροπόλεως. Με τον θείο του Κυριακούλη ανέλαβε την εκστρατεία αυτή. Η σεμνότητά του δεν τον άφησε να χαρεί τη διάκριση αυτή, παρά τον ενθουσιασμό των Αθηναίων. «Καυχώμαι να είμαι επί ζωής μου στρατιώτης απλούς εις τας Αθήνας», είπε. Πολέμησε τον Μεχμέτ Κιοσέ πασά στο Κριεκούκι, στο μοναστήρι του Οσίου Μελετίου Μεγαρίδος και αλλαχού. Περί το τέλος του 1821 ο φοβερός Ομέρ πασάς της Καρύστου ετοίμαζε ερήμωση της Ευβοίας. Προσκληθείς υπό του Επισκόπου Νεοφύτου ο Ηλίας Μαυρομιχάλης, μετά του θείου του Κυριακούλη, στις 5 Ιανουαρίου 1822, επικεφαλής 600 Μανιατών από τον Κάλαμο Αττικής, πέρασε στο Αλιβέρι Ευβοίας.
Ωστόσο, οι κάτοικοι της Κύμης είχαν διορίσει αρχηγό τον Βάσο από το Μαυροβούνιο και εντεύθεν κίνδυνοι διχασμού ελλόχευαν. Η μεγαλοσύνη και η ευψυχία του ήρωα του Βαλτετσίου, έδωσαν έξοδο από την κρίση. Γράφει ο ιστορικός Σπυρίδων Τρικούπης: «Μέγα πραγματικώς χάσμα διεχώριζεν αυτόν ως Μαυρομιχάλην, ως ήρωα του Βαλτετσίου και ως προσκληθέντα προς την αρχηγίαν από ενός αγνώστου και ουδέν έτι προηγούμενον φέροντος, του Βάσου. Αλλ’ Έλλην ων αληθής και προς μόνην την ελευθερίαν της πατρίδος εμβλέπων, ου μόνον συναρχηγόν εδέχθη τούτον, αλλά και ενηγκαλίσθη ως αδελφόν, αμφοτέρων συνορκισθέντων επί του ιερού Ευαγγελίου και ενώπιον του Επισκόπου Νεοφύτου αμοιβαίαν βοήθειαν εν πάση ανάγκη και αυστηράν των στρατιωτών την ευταξίαν». Στις 11 Ιανουαρίου 1822 εκστρατεύει κατά των Στύρων.
Στις 12 Ιανουαρίου 1822 ο Ομέρ μπέης, εξουδετέρωσε τον Βάσο, διέφυγε της ακτίνας δράσεως του Κυριακούλη και εγκλώβισε τον Ηλία με το τμήμα του εντός ερειπωμένου ανεμομύλου, πλησίον των Στύρων, γνωστού με το όνομα «Κοκκινόμυλος». Οι Μανιάτες αυτοί έλαβαν Λεωνίδειον θάνατον, αφού μετέτρεψαν τον Κοκκινόμυλο σε νέες Θερμοπύλες. Ο Ηλίας δεν έδωσε στους Τούρκους τη χαρά της εκτελέσεώς του. Όταν τελείωσαν τα βόλια, τους φώναξε: «Μόνον η σπάθη μου θα περιέλθει εις χείρας σας» και αυτοκτόνησε με το ξίφος του.
Ο Ομέρ έστειλε στον Σουλτάνο ως τρόπαιο την όμορφη κεφαλή του Ηλία. Ο άγνωστος ποιητής γράφει για το θάνατό του: «Όλα του Μπέη τα παιδιά / και όλη του η γενεά / για το Γένος πολεμούνε, / πρέπει και να τιμηθούνε. / Του Μπέη ένας του υιός / Ηλίας είν’ ο θαυμαστός, / εις την Κάρυστο ’φονεύθη, / κι εις τον Άδ’ ευθείς ευρέθη. / Τόνε ρωτούν οι πρόγονοι, / τι κάμνουν οι απόγονοι… / Εφανέρωσε τους άθλους / τους μικρούς και τους μεγάλους. / Χαρά μεγάλη γίνεται, / γιατί η Άγαρ φθείρεται, / χαίρεται όλη’ η κτίσις / κι η Ελληνική η φύσις. / Με δέκα άνδρας κλείσθηκε, / Τούρκους δεν εφοβήθηκε. / θανατώνει και λαβώνει / και τον τζεπχανέ τον σώνει. / Πλέον δεν έμεινε ελπίς, / Ηλία το σπαθί τραβείς, / την ζωή σ’ αποφασίζεις / και τους Τούρκους τους ζαλίζεις. / Τότε σου ήλθ’ η μπαταριά, / Ηλία, στην δεξιά μεριά. / Εσκοτώθηκες Ηλία, / με Ελληνικήν ανδρείαν. / Ανδρειωμένο κόκκαλο / του Λεωνίδ’ απόγονο, / είχες ευμορφιά κι ανδρείαν / και Ελληνικήν σοφίαν. / Βουνά, λαγκάδια τόνε κλαιν / τον ήρωα τον μπεϊζαδέν. / Κλαί’ η Μάνη κι η Ελλάδα / τέτοιονε γενναίον άνδρα.»
Κανένα μανιάτικο μοιρολόι δεν ακούστηκε για τον θάνατο του Ηλία.
Ο Πετρόμπεης σε όσους τον συλλυπείτο έλεγε: «εγέννησα υιόν στρατιώτην»! Σε λίγους μήνες (4 Ιουλίου 1822) ο αδελφός του Κυριακούλης πίπτει στην Σπλάντζα της Ηπείρου υπέρ της ελευθερίας και στις 14 Απριλίου 1825 στο Νεόκαστρο σκοτώνεται ο τέταρτος γιος του Ιωάννης. Ο Πετρόμπεης, ο νεοέλλην Πρίαμος, απευθύνεται στους Έλληνες ως εξής: «Αγαπητοί Έλληνες, ευχαρίστως έπιον και το πικρόν τούτο ποτήριον. Εθυσιάσθη μαχόμενος ενδόξως υπέρ πίστεως και πατρίδος και ο έτερος υιός μου Ιωάννης…”. Με καρτερία η μάνα των ηρώων έγραφε τις 23 Ιουνίου 1825: «Είναι βαρύτιμοι των υιών μου αι θυσίαι, αι προσφερθείσαι εις το ένδοξον… θυσιαστήριον».
Τοιούτος υπήρξεν «ο ευκλεώς βιώσας και ευκλεώς αποβιώσας» Ηλίας Μαυρομιχάλης.
Αυγερινός Ανδρέου
Συγγραφέας-Ποιητής
Μέλος του ΔΣ της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών
