Οι πέντε οροσειρές της και τα δάση της διακόπτονται από ποτάμια και πηγές.
Η διαμόρφωση του εδάφους, εκτός του ότι δημιουργεί μυαλά που δίνονται και δημιουργούν Τέχνη όπως την ξυλογλυπτική ή την ασημουργία, γεννάει επίσης μία ιδιαίτερη τάση για τη γνώση και την καλλιέργειά της, γεγονός που διαπιστώνεται από τις προσωπικότητες των Γραμμάτων[1] και των Τεχνών που γεννήθηκαν στην Ηπειρωτική Γη και διακρίθηκαν Πανελλαδικά. Είναι επίσης γεγονός ότι στο Ελληνικό αυτό διαμέρισμα η καλλιέργεια της Χριστιανοσύνης ως μοναδικού Θρησκεύματος, συνετέλεσε στην προέλευση πολλών από τους Οικουμενικούς Πατριάρχες, της Κωνσταντινούπολης[2] .
Κίνηση, μετακίνηση, ξενιτιά, Δημοτικό τραγούδι
Η διαμόρφωση του εδάφους της Ηπείρου ανέκαθεν αποτέλεσε τον καταλυτικό παράγοντα ως προς την ανάγκη των κατοίκων της να ψάχνουν για άλλη γη, με μόνη την προοπτική να τους παρέχεται η δυνατότητα να εργάζονται και δικαίως να εισπράτουν το αντίτιμο του μόχθου τους. Η ξενιτιά υπήρξε είτε εσωτερική, δηλαδή εντός του Ελλαδικού χώρου, προς τα, υπό τουρκική κατοχή, ελληνικά διαμερίσματα της Δυτικής Μακεδονίας[3] ή στην Πελοπόννησο, είτε εξωτερική, όπως στην Αμερική, στη Γερμανία, στην Αυστραλία και αλλού.
Είναι κοινή γνώση ότι η ξενιτιά αντιμετωπίστηκε από τον Ηπειρωτικό λαό με θρήνους χωρισμού, παρομοίους εκείνων για το χωρισμό από θάνατο, και ότι οι θρήνοι αυτοί, ανέδειξαν την Ήπειρο ως τη μάνα του Δημοτικού Τραγουδιού[4]. Κάποια στιγμή, που το ελληνικό Έθνος βρισκόταν σε μία δύσκολη ιστορική καμπή, και είχε την ανάγκη υποστήριξης στο μέγα θέμα της αμφισβήτησης της ελληνικότητάς του, τα Δημοτικά τραγούδια, έπαιξαν καθοριστικό, θετικό ρόλο. Δίπλα σε άλλα αδειάσειστα τεκμήρια, απέδειξαν σε ανθέλληνες όπως ο Fallmerayer, τη συνέχιση του Ελληνικού Γένους, καθώς τα γλωσσικά, ηθογραφικά και εθιμοτυπικά στοιχεία τους απέδειξαν ότι οι ρίζες τους ανάγονταν στον αρχαιοελληνικό κόσμο.
Η ξενιτιά των Ηπειρωτών δε σήμαινε σε καμμία περίπτωση ότι αυτοί θα διέγραφαν την πατρίδα τους και δε θα επέστρεφαν κάποια στιγμή πίσω είτε για να εγκατασταθούν, είτε για να την επισκεφθούν με σχέδιο και σκοπό, χρησιμοποιώντας μάλιστα τον πλούτο τους για την ανακαίνηση των οικογενειακών τους εστιών στα χωριά και στις πολιτείες τους ή και άλλων κτισμάτων, πέραν αυτών. Ακολουθώντας μάλιστα τον πατροπαράδοτο τρόπο κτισίματος οι Ηπειρώτες, δένονταν με τη γη τους ακόμη και όταν έπρεπε να αποχωρίσουν με στόχο πάντα την επιστροφή. Έτσι αναδημιουργήθηκαν και αναστήθηκαν χωριά όπως τα Ζαγοροχώρια και έτσι γεννήθηκαν οι μεγάλοι Ευργέτες του τόπου: Γ. Αβέρωφ, Μ. Θ. Τοσίτσας, Ν. Στουρνάρης από το Μέτσοβο, οι Μάνθος και Γεώργιος Ριζάρης από το Μονοδένδρι, ο Αναγνωστόπουλος από το Πάπιγκο και πολλοί άλλοι, οι περισσότεροι γνωστοί σε όλους μας.
Γέφυρες ή Γεφύρια ή Γιοφύρια
Η Ήπειρος είναι γνωστή για τα γραφικά, τα καμαρωτά (κατασκευασμένα με καμάρες), τα πέτρινα γεφύρια, που ζεύουν τα ποτάμια και απαλύνουν την ερημία του μοναστικού περιβάλλοντος, καθώς αποδεικνύουν τη συνύπαρξη της φύσης και των ανθρώπων, του συνδυασμού του ήμερου με τα φυσικά φαινόμενα.
Κατασκευασμένες με μεράκι οι γέφυρες δε δείχνουν απλά τη μαστοριά των κτιστών της αλλά και το καλόπιασμα των ποταμών της. Είναι γνωστή η πίστη των αρχαίων Ελλήνων για την ύπαρξη θεοτήτων, νυμφών ή νεραϊδών που είχαν υπο την κυριότητά τους και την προστασία τους το υγρό στοιχείο. Το πάντρεμα της πλαγιάς βουνών με γεφύρια, με στόχο την ασφαλή διάβαση των ποταμών, σωτήριο και πρακτικό από κάθε άποψη για τους ανθρώπους εκείνων των εποχών, σήμερα αποτελεί πολιτιστικό στοιχείο και αντικείμενο μελέτης.
Από τα γραφικά και τραγουδημένα γεφύρια, το γεφύρι της Πλάκας στον Άραχθο ποταμό, είναι το πλατύτερο πέτρινο γεφύρι της Ηπείρου και ίσως όλης της Ελλάδας. Με τη μεγάλη καμάρα του και με το άνοιγμα των 40 μέτρων, υψώνεται πάνω από τον ποταμό 18-20μ. Ανάμεσα στις υπόλοιπες γέφυρες, ξεχωρίζουν εκείνη της Κόνιτσας – πέτρινη με μία καμάρα-, καθώς και το πολυτραγουδημένο από το λαό «Γιοφύρι της Άρτας».
Στο δρόμο από τους Κήπους (Ζαγοροχώρια) και σε παραπόταμο του Βοϊδομάτη, στο χωριό Νεγάδες, απαντά ένα ακόμη γραφικό γεφύρι.
Γύρω από τους Κήπους (38 χλμ. από τα Γιάννινα), συκεντρώνονται τα περισσότερα πέτρινα γεφύρια της περιοχής. Από αυτά το ομορφότερο είναι το τρίτοξο Καλογερικό ή του Πλακίδα (1814), το μονότοξο του Κοντοδήμου ή Λαζαρίδη (1753), στη χαράδρα Βικάκι λιγο πριν από την είσοδο στο χωριό Βίκος. Επίσης τα γεφύρια του Μύλου (1748) και Πιτσιώνη (1830), στη ρεματιά του Μπαγιώτικου, 800 μ. περίπου ΝΑ των Κήπων.
Άλλα γεφύρια (εκτός της περιοχής των Κήπων) είναι του Καμπέρ Αγά πάνω στο Ζαγορίτικο, και της Τσίπιανης πάνω στο Βάρδα, κοντά στην είσοδο της Μπαλντούμας. Το πιο ονομαστό γεφύρι είναι της Βωβούσας πάνω στον Αώο ποταμό, που ενώνει τις δύο συνοικίες του χωριού.
Το πλέον κατεστραμμένο γεφύρι είναι της Γκάνας (κοντά στις Καρυές-Καβαλλάρι)[5].
Ζαγοροχώρια
Μόνο 25 χιλ. από τα Γιάννινα τα Ζαγοροχώρια που αριθμούν 46, καθώς κρέμονται σε απότομες πλαγιές μοιάζουν με φωλιές αετών.
Τα Ζαγοροχώρια, είναι προσφιλής περιοχή-προορισμός, όχι μόνο στους επισκέπτες από άλλα μέρη της Ελλάδας ή από το εξωτερικό, αλλά κυρίως των Γιαννιωτών, που επειδή βρίσκονται τόσο κοντά τους καταφεύγουν σε αυτά για να γευτούν πέρα από την άγρια ομορφιά του τοπίου και την οξυγονούχα ατμόσφαιρα, το κατσικάκι στη γάστρα ή το κουκουλωτό στο Μεγάλο Πάππιγκο, ή στη Βίτσα για να ευφρανθούν με τις καταπληκτικές τυρόπιττες, σπανακόπιττες ή κοτόπιττες.
Στο Μονοδέντρι ο επισκέπτης, εκτός από τη θέα προς τη χαράδρα του Βίκου πάνω από το καταπληκτικά τοποθετημένο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής, μπορεί να επισκεφτεί τη Ριζάρειο Σχολή, το Μουσείο του τόπου, και το καλοφτιαγμένο Αμφιθέατρο. Του δίνεται η ευκαιρία να απολαύσει το καταπληκτικό περιβάλλον, την τέχνη του «πετροπελεκητή», να δοκιμάσει την φιλοξενία του χώρου και τα εγχώρια παραδοσιακά γλυκά κουταλιού.
Τζουμέρκα
Τα Τζουμέρκα[6] αριθμούν 47, και εκτείνονται στους Νομούς Ιωαννίνων, Άρτας και μερικά από αυτά στο Νομό Τρικάλλων. Αν και λιγότερο γνωστά από τα Ζαγοροχώρια, διακρίνονται για τα εντυπωσιακά πολιτιστικά μνημεία τους, τα μοναστήρια και τις εκκλησίες, τα παραδοσιακά πέτρινα γεφύρια και τα μουσεία. Εδώ γεννήθηκε ο Κατσαντώνης, ο Πρωθυπουργός Κωλλέτης και ο ποιητής Κρυστάλλης.
Τα Τζουμέρκα όπως και τα Ζαγοροχώρια, περιτριγυρίζονται από χαράδρες, φαράγγια, γκρεμούς και απόκρημνα βουνά. Στην περιοχή αυτή ο Άραχθος, ένα από τα μεγαλύτερα ποτάμια της Ηπείρου, και ο Καλαρρύτικος, προσφέρουν ευκαιρίες στους ανθρώπους που αγαπάν τα σπορ.
Αξιοθέατα είναι το γεφύρι της Πλάκας, οι πηγές Κλίφκης με τους φυσικούς καταρράκτες Καλεντζίου και άλλα.
Τα Ιωάννινα, η Λίμνη Παμβώτις και το νησάκι της
Η πόλη των Ιωαννίνων ιδρύθηκε από τον Ιουστινιανό το 527 μ.Χ. Το 1204, όταν είχε πρωτοϊδρυθεί το Δεσποτάτο της Ηπείρου, είχαν εγκατασταθεί στα Ιωάννινα εύπορες οικογένειες από την Κωνσταντινούπολη.
Η Παμβώτις που βρίσκεται μεταξύ της πόλης των Ιωαννίνων και του όρους Μιτσικέλι, κατέχει τη λεκάνη που δημιουργήθηκε στο οροπέδιο των Ιωαννίνων σε υψόμετρο 480μ. Το υπόστρωμα της λίμνης είναι στο μεγαλύτερο μέρος του ασβεστόλιθος, με συστατικά πυρίτη (ή σιλικόνης). Έχει σχηματιστεί από τη συλλογή του νερού στη βαθιά λεκάνη και τρέφεται από τις πηγές του όρους Μιτσικέλι. Η λίμνη δεν έχει επιφανειακή έξοδο των υδάτων της. Τα περίσσια ύδατά της διοχετεύονται στον Καλαμά με μικρά χαμηλά ανοίγματα. Παλαιότερα στα βόρεια των Ιωαννίνων, υπήρχε και μία άλλη λίμνη, της Λαψίστας, με πολλά τέλματα, που αποξηράνθηκε τελικά και έγινε καλλιεργήσιμη περιοχή.
Tο μήκος της λίμνης είναι περίπου 7,5 χιλ. Το μέγιστο πλάτος της 5 χλμ., το μέγιστο βάθος της 11μ., και έχει συνολική επιφάνεια 22,8 τ.χιλ.[7] Κατ’ άλλους η λίμνη έχει συνολική επιφάνεια 19 τ.χιλ. Το μεγαλύτερο βάθος της είναι εννέα μέτρα και το υψόμετρό της από τη θάλασσα, 470 μ. Οι όχθες της καλύπτονται από πυκνή και εκτεταμένη βλάστηση φυκιών και σε μερικά μέρη και κυρίως στις όχθες που βρίσκονται στους πρόποδες του Μιτσικελιού, με καλάμια. Η παρόχθια αυτή ζώνη βλάστησης είναι ωφέλιμη για την προστασία πολλών υδροβίων υπάρξεων και για τα πουλιά, κυρίως όμως γιατί συγκρατεί τα μολυσμένα νερά, και προστατεύει τη νήσο από τις τρικυμίες που σημειώνονται στην Παμβώτιδα.
Τα ύδατα της λίμνης επηρεάζουν ευεργετικά το κλίμα των Ιωαννίνων. Με την απορρόφηση της ζέστης την περίοδο του καλοκαιριού, οι μίζερες θερμοκρασίες της περιοχής αλλοιώνονται θετικά.
Η Παμβώτις είναι αναπόσπαστο μέρος της πόλης των Ιωαννίνων. Κάθε οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική ή όποια άλλη δραστηριότητα, και αναμφίβολα η ιστορία της, συνδέονται με τη λίμνη Παμβώτιδα.
Η παρουσία της Παμβώτιδας ανάγεται στην παλαιολιθική εποχή, σύμφωνα με τα ευρήματα σε σπηλιά στους πρόποδες του λόφου τη Καστρίτσας. Το μοναδικό μάλιστα εύρημα -μία λαβή χειροποίητου πήλινου αγγείου με ράχη διακοσμημένη με κυκλικές κοιλότητες-, μπροστά από τη Μονή του Αγίου Παντελεήμονα στη Νήσο της Παμβώτιδας, ανάγει την ύπαρξη ζωής στη Νήσο, στην εποχή του χαλκού.
Για πρώτη φορά αναφέρεται σε σχόλια που έγραψε ο Ευστάθιος[8] για την Οδύσσεια, το 12ο αι. μ.Χ.
Άλλα νεότερα στορικά γεγονότα τα οποία σημάδεψαν την παρουσία της Λίμνης είναι η ναυμαχία του 1379 με τους Αλβανούς επιδρομείς και το πέρασμα του στρατού του Ντουραχάν Πασά της Ρούμελης το 1434, πάνω από τα παγωμένα νερά της –δια προφορικού λόγου, μόνο. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση λέγεται ότι όταν ο Ντουραχάν είχε εμφανιστεί με το στρατό του στα Γιάννινα, είχε ερωτηθεί ποια οδό είχε χρησιμοποιήσει για να φτάσει ως εκεί. Ο πασάς είχε απαντήσει ότι είχε έρθει, μέσω της πεδιάδας αυτής η οποία κείται ανάμεσα στα βουνά και στην πόλη των Ιωαννίνων, δείχνοντας μάλιστα την παγωμένη έκταση της λίμνης. Οι Γιαννιώτες είχαν εκπλαγεί από το γεγονός: «η πεδιάδα» του Ντουραχάν, δεν ήταν παρά η παγωμένη λίμνη της Πόλης τους. Οι Τούρκοι την είχαν οδεύσει με τα ζώα τους και με τ’ άρματά τους και είχαν βρεθεί στην Πόλη, σώοι και αβλαβείς. Όταν ο Ντουραχάν έμαθε για την πραγματικότητα της έκτασης που είχε εκλάβει ως πεδιάδα, το απέδωσε σε θαύμα της Παναγίας. Για χάρη της ανήγειρε την ομώνυμη Μονή, στην οποία σήμερα ο ακούραστος καλόγερος Παπαθανάσης[9], εδώ και δεκαετίες επιτελεί το μοναδικό και κυριολεκτικά θεάρεστο, έργο του.
Όπως έχει ήδη καταγραφεί από μάλιστα επανειλημμένα ο Παπαθανάσης «επιτελεί κοινωνικό έργο» έχοντας κατορθώσει με τη βοήθεια του Θεού και του «ηπειρώτικου λαού» όπως δηλώνει ο ίδιος να βοηθάει τα παιδιά που βρίσκονται σε ανάγκη, ανεξαιρέτου προέλευσης ή καταγωγής. Το φιλανθρωπικό έργο του έχει ξεπεράσει τα όρια της Ελλάδας καθώς έχει βοηθήσει με αποστολές αγαθών πληθυσμούς στην Αλβανία, στη Σερβία, στη Βουλγαρία.
Ο Παπαθανάσης είναι η ψυχή του Οικοτροφείου της Μονής Ντουραχάνης που αποτελείται από Δημοτικό και Γυμνάσιο. Η Μονή διαθέτει και κατασκήνωση που λειτουργεί κανονικά, στη Λευκάδα.
Την ύπαρξη της Παμβώτιδας τη σημάδεψε, ένα ακόμη ιστορικό-τραγικό και πολύ γνωστό συμβάν: ο πνιγμός της κυρά Φροσύνης το 1820, μαζί με άλλες δεκαεφτά νέες Γιαννιώτισσες, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο του Άγγλου περιηγητή Χιουζ.
Τα τελευταία χρόνια η Παμβώτις έχει εξελιχτεί σε κέντρο ετησίων κωπηλατικών αγώνων με συμμετοχή και ομάδων από περιοχές εκτός των ελληνικών συνόρων.
Το οικολογικό σύστημα της Παμβώτιδας
Παρά τους θρύλους που κάνουν την Παμβώτιδα να ξεχωρίζει και παρά την ομορφιά της που σημαδεύει και ομορφαίνει την πόλη των Ιωαννίνων, η αύξηση του πληθυσμού και οι γύρω από τη λίμνη κοινότητες, έχουν επηρεάσει την φυσική της κατάσταση. Αποδεικνύεται στην πορεία ότι οι κάτοικοι και οι αρχές του τόπου δεν έχουν υπολογίσει τη βαρύτητα των γνωστών ωστόσο υπαιτίων της φθοράς της. Η σημερινή λοιπόν κατάσταση της υγείας της δεν είναι καλή.
Σημειώνονται λοιπόν οι κυριότεροι συντελεστές αυτής της μόλυνσης:
1.Επιζήμιο υπήρξε αρχικά το φράγμα του Περάματος καθώς έχει διακόψει την επικοινωνία της λίμνης με τον Καλαμά και έχει περιορίσει σημαντικά την ανανέωση των υδάτων της, σε επίπεδα ώστε η μόλυνση και η αυξανόμενη ατροφικότητά της να βρίσκονται σε ανησυχητικό βαθμό.
2.Στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων καλλιεργούνται 66.000 τετρ. χιλ. γης, και ατυχώς, όπως είναι επόμενο, τα προϊόντα τα οποία χρησιμοποιούται για την προστασία και την ανάπτυξη των καλλιεργειών -δηλαδή μεγάλες ποσότητες εντομοκτόνων και λιπασμάτων- παρασύρονται με την βροχόπτωση και συμβάλλουν στην διαρκή και επικίνδυνη μόλυνση της λίμνης.
3.Σε καθημερινή βάση δέχεται τα αποβλήματα των υπονόμων της πόλης, καθώς και άλλα απορρίματα από τις καθημερινές δραστηριότητες του γύρω από αυτήν, πληθυσμού. Ωστόσο δεν είναι η ποσότητα των αποβλημάτων των νοικοκυριών μέσω των υπονόμων η μόνη αιτία που καταστρέφει αργά και σταθερά τη λίμνη. Είναι και εκείνα του Γενικού Νοσοκομείου και των άλλων κλινικών της πόλης που έχουν καταστήσει τους παθογεννητικούς μικροοργανισμούς της λίμνης, περισσότερο ανθεκτικούς στα προϊόντα καταπολέμησής τους, που κατασκευάζει και διαθέτει ο άνθρωπος.
4.Ακολουθεί η διαρκής ρύπανση από τα λάδια των αυτοκινήτων, που με τη βοήθεια της βροχής, καταλήγουν στη λίμνη μέσω των υπονόμων. Προς το λυπηρό αυτό φαινόμενο της διαρκώς αυξανόμενης ρύπανσης συμβάλλουν επίσης η ανεξέλεγκτη λειτουργία χοιροστασίων και ορνιθοτροφείων στην περιοχή γύρω από τη λίμνη.
5.Ένα άλλο στοιχείο που εντελώς ασυνείδητα πλέον και χωρίς μελέτες προστασίας της λίμνης σε σχέση με τη μελλοντική της συντήρηση, αποτελούν οι προσχώσεις που έχουν γίνει γύρω από τη λίμνη. Αυτές, εκτός του ότι συνετέλεσαν στην ελάττωση του φυσικού της μεγέθους, επιπλέον έχουν προξενήσει καταστροφή στην οικολογική της ισορροπία. Άλλοτε οι ρίζες των αιωνόβιων Πλατανιών στην παραλιακή της Πόλης ‘βοσκούσαν’ στα νερά της λίμνης. Τα φυσικά βραχάκια σκόρπια γύρω τους, φιλοξενούσαν καραβίδες. Τα μεγάλα μαύρα όστρακα κολλημένα πάνω στα βράχια ήταν ό,τι πιο φυσικό και ελκυστικό για τους κατοίκους των περασμένων δεκαετιών, πολύ πριν αυτές, τις δήθεν καλλωπιστικές και λειτουργικές αλλαγές της παραλιακής.
6.Η ελάττωση της φυσικής βλάστησης στο Μιτσικέλι ενεργεί αρνητικά καθώς τα λίθινα στρώματά του αδυνατίζουν, στεγνώνουν και με την αλλαγή της θερμοκρασίας αποσπώνται, κατρακυλούν και στιβάζονται στις άκρες της λίμνης. Αυτή η κατάσταση είναι το μακροχρόνιο αποτέλεσμα, των εγκληματικών ενεργειών του Αλή Πασά, ο οποίος είχε κατακάψει τα δάση των ορέων γύρω από τη λίμνη ώστε να μην καταφεύγουν εκεί οι κλέφτες και οι αρματωλοί. Σήμερα αν και καταβάλλονται προσπάθειες για την μερική τουλάχιστον αναδάσωσή του, η διάσωση του περιβάλλοντος απιτεί μία ενορχηστρωμένη προσπάθεια. .
7.Συσσωρευμένες λοιπόν οι ήδη αναφερόμενες αρνητικές επιδράσεις, έχουν επιπτώσεις και στα ψάρια της λίμνης, των οποίων ο αριθμός έχει μειωθεί επικίνδυνα και ως εκ τούτου οι κάτοικοι της νήσου που ζουν κυρίως από την αλιεία, διατρέχουν τον κίνδυνο στο μέλλον να τη στερηθούν ως κύριον μέσον διαβίωσης. Έχουν γίνει προσπάθειες, και έχουν φέρει ψάρια ιταλικής προέλευσης, για τα οποία λέγεται πως πέρα από το μέγεθός τους δεν έχουν τη γεύση των ψαριών που έχουν αφανιστεί προ πολλού.
Eκείνο όμως το οποίο παραμένει άλυτο, δηλαδή η μόλυνση της λίμνης γεννά το ερώτημα, κατά πόσον τα όποια ψάρια της είναι κατάλληλα προς βρώση.
8.Στη διάρκεια του καλοκαιριού η στάθμη της λίμνης κατεβαίνει και αναδύεται άσχημη μυρωδιά για όλους τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω και κυρίως εξαιτίας της ελάττωσης της φυσικής μορφής των ακτών της και της ελάττωσης των όγκων των υδάτων της.
Το 86 % αυτής της περιοχής βρίσκεται κάτω από τη ζώνη ελέγχου του νόμου (ΖΟΕ), (ΦΕΚ 297/89, 416/91, 389/93) που αφορά την εξέλιξη της πόλης, ως ζωντανού κύτταρου.
Η λίμνη Παμβώτις είναι Δημόσια ιδιοκτησία.
Η Νήσος των Ιωαννίνων ή το νησί της Παμβώτιδας
Το νησί ή η Νήσος των Ιωαννίνων έχει μήκος 800 μ. και πλάτος 500. Η χιλιόχρονη ιστορία της, έχει να επιδείξει αξιόλογα γεγονότα και ενδιαφέρουσα δραστηριότητα.
Σήμερα η Νήσος των Ιωαννίνων, φιλοξενεί περίπου 120 οικογένειες[10]. Κατ’ άλλους 150. Τα σπίτια διατηρούν τον νησιωτικό παραδοσιακό τρόπο κατασκευής: φέρουν αυλές ομορφοστρωμένες με μολυβένιες πλάκες και ασπρισμένες ένα γύρω, πεζούλες κατάλευκες, κήπους φορτωμένους με το νησιώτικο, τις πολύχρωμες πετούνιες και τα γεράνια τους κατιφέδες και τις ζήνιες. Ο Βασιλικός και ο δυόσμος μοσκοβολούν και τα μεγάλα δέντρα –πλατάνια, πεύκα και άλλα- γεμάτα πράσινο ιδιαίτερα τα καλοκαίρια, προστατεύουν τους κατοίκους της και τους τακτικούς επισκέπτες της, με τον ίσκιο τους και τη δροσιά. Πλακόστρωτα, καλντεριμωτά δρομάκια συμπληρώνουν την γραφικότητα του εσωτερικού της γιατί το γύρω της, η καταδεχούμενη Παμβώτιδα, είναι η νεράϊδα που μαγεύει, που παραπλανά.
Αν και η Νήσος είναι κατοικημένη από την εποχή του χαλκού, οι σημερινοί κάτοικοί της πιστεύεται ότι είναι απόγονοι Μανιατών που κατέφυγαν εδώ, τον 17ο αι. για τη γνωστή αιτία: την Τουρκιά και την αβάσταχτη σκλαβιά τους.
Μονές
Η Νήσος λόγω της μερικής απομόνωσής της υπήρξε από πολύ ενωρίς κέντρο μοναχισμού και είχαν ιδρυθεί εδώ πολλά μοναστήρια διακοσμημένα με ενδιαφέροντα φρέσκος. Αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων ότι στη Νήσο κατέφυγαν ευσεβείς μοναχοί οι οποίοι συγκεντρώθηκαν στο θρησκευτικό βίο και στην ελληνική παιδεία.
Σήμερα στη δυτική πλευρά της Νήσου διατηρούνται δύο βυζαντινές μονές: του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπινών (Σπανού) του 1204[11], κατ άλλους του 1292, και του Αγίου Νικολάου Ντίλιου (Στρατηγοπούλου) επίσης του 13ου αι., τα οποία μαρτυρούν την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη των Ιωαννίνων στα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Η Μονή των Φιλανθρωπινών, πέρα από τις αξιόλογες αγιογραφίες της, φέρει στον εξωνάρθηκα τις παραστάσεις επτά ολόσωμων φιλοσόφων των: Πλάτωνα, Σόλωνα, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Θουκυδίδη, Απολλώνιου και Χείλωνα.
Αξιόλογη είναι και η Μονή του Αγίου Νικολάου Γκιουμάτων (Παναγίας Ελεούσας) με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας του 15ου αι.[12] Σε αυτή τη Μονή το 1872, ιδρύθηκε Ιερατική Σχολή η οποία λειτουργούσε ως το 1929. Στην ανατολική πλευρά της Νήσου, διατηρούνται τμήματα της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα (17ου αι.) που συνδέθηκε με το φόνο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, και του Ιωάννου του Προδρόμου (16ου αι.).
Η κοινότητα της Νήσου
Οι κάτοικοι της Νήσου, αποτελούσαν μία ζωηρή κοινότητα η οποία ευδοκιμούσε στην περίοδο της τουρκικής κατοχής. Μεταξύ των Τούρκων ήταν γνωστή με το όνομα «Kifir andasi», που σημαίνει «Νησί των Απίστων». Η Νήσος ή το Νησί για τους Γιαννιώτες, τιμωρήθηκε σκληρά στη διάρκεια της εξουσίας του Αλή Πασά, όταν επεβλήθησαν αβάσταχτοι φόροι στους κατοίκους της. Την περίοδο της κατάληψης της Νήσου από τον Αλή, πολλοί από τους κατοίκους εξορίστηκαν, καταστράφηκαν, λεηλατήθηκαν ή πυρπολήθηκαν τα Μοναστήρια της.
Αργότερα όταν ως αντάρτης κατά της Κωνσταντινούπολης ο Αλής αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τις στρατιωτικές δυνάμεις του Σουλτάνου (1820-1822), κατέφυγε στο Νησί των Ιωαννίνων παίρνοντας μαζί του φρουρά χιλίων Αλβανών.
Οι κάτοικοι της Νήσου επέστρεψαν πίσω, μόνο όταν ο Αλή Πασάς είχε δολοφονηθεί από τους στρατιώτες του Σουλτάνου, στα κελιά του Μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονος στις 24 Ιανουαρίου το 1822. Ακόμα και σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει τις μαρτυρίες των πυρών που σκότωσαν τον Αλή, στο πάτωμα του χώρου που χρησίμευε ως ο οντάς του.
Το «νησάκι» όπως συχνά αποκαλείται χαϊδευτικά από τους Ιωαννίτες-Γιαννιώτες, το επισκέπτεται κανείς με τα μικρά φέρρυ που αποχωρούν από το Μώλο των Ιωαννίνων κάθε είκοσι λεπτά. Το ταξίδι βαστάει δέκα λεπτά. Η Νήσος έχει ξενοδοχεία και εστιατόρια όπου φιλεύονται οι επισκέπτες με διάφορα φρέσκα ψάρια από τη λίμνη, καραβίδες, πέστροφα και χέλια, καθώς και τα περίφημα βατραχοπόδαρα.
Άλλες Λίμνες της Ηπείρου
Η «Δρακολίμνη» του όρους Τύμφη
Αυτή βρίσκεται στην κορυφή της Τύμφης, σε υψόμετρο 2050μ. και μπορεί να την επισκεφτεί κανείς μέσω του Πάπιγγου.
Η «Λιμνοπούλα»
Είναι εποχιακή και γεμίζει με γλυκό νερό το χειμώνα. Βρίσκεται 700μ. νοτιοδυτικά της Κρυσταλλοπηγής και του Κεφαλόβρυσου, χωριά που βρίσκονται κοντά στην πόλη της Παραμυθιάς. Η Λιμνοπούλα καλύπτει μία περιοχή 133 εκταρίων[13]. Το 1988, κατασκευάστηκε ένα άνοιγμα σε μέρος της λίμνης, χωρίς όμως η αποξύρανση να έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Πλημμυρίζει το χειμώνα, φτάνοντας τα δέκα μέτρα. Αδειάζει φυσικά από τρεις απορροφητικές τρύπες που βρίσκονται στο νότιο μέρος της. Στη διάρκεια του καλοκαιριού όμως δημιουργούνται υγρότοποι που διατηρούνται από τις πηγές. Τότε το ήμισυ περίπου από τις όχθες της λίμνης που αποκαλύπτονται, καλλιεργείται, ενώ το άλλο μισό χρησιμοποιείται σα βοσκότοπος.
Η απορρόφηση των υδάτων της λίμνης για το πότισμα των καλλιεργειών, το παράνομο κυνήγι, η μόλυνση από τα εντομοκτόνα και τα λιπάσματα διατροφής των φυτών από τις καλλιέργειες των κατοίκων της περιοχής, είναι πολύ επικίνδυνοι παράγοντες για την ύπαρξή του φυσικού περιβάλλοντος της λίμνης.
Η μεγαλύτερη όμως απειλή για τον υδρότοπο είναι ο περιορισμός του, χάριν της επέκτασης της καλλιέργειας. Αυτό καταστρέφει τον χαρακτηριστικό πληθυσμό των ανθέων, καθώς και σημαντικά μέρη φιλοξενίας αυτοχθόνων ζώων. Παράλληλα οι περιπτώσεις πυρκαγιάς στους λόφους που βρίσκονται γύρω από τη Λιμνοπούλα απειλούν το οικολογικό της σύστημα εν συνόλω. Επιπλέον πρόβλημα για το οικολογικό σύστημα της περιοχής της Λιμνοπούλας, αποτελεί το κυνήγι των πτηνών που απειλεί με τον αφανισμό τους.
Ο υγρότοπος που φιλοξενεί σπάνια πουλιά[14] που τα είδη τους απειλούνται έχει συμπεριληφθεί από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα στις «Περιοχές Σημαντικών Πουλιών» (EC Important Bird Areas).
Ωραιόκαστρο, Λίμνη Τζαραβίνα του Δελβινακίου, Δάσος Μερόπης και κοιλάδα Γορμού
Η περιοχή βρίσκεται στα βόρεια του Νομού Ιωαννίνων. Περιλαμβάνει λόφους, τα χωριά: Μερόπη, Ωραιόκαστρο, Δελβινάκι, είναι καλυμμένη με δάση που χαρακτηρίζονται για την ποικιλία των ειδών βαλανιδιάς, μικρές κοιλάδες, πηγές και ρυάκια, ένα μέρος της ορεινής περιοχής Ντούσκο (νοτιοδυτικές πλαγιές), και μία μικρή λίμνη του γλυκού νερού, τη Τζαραβίνα ή Τζεραβίνα κατ’ άλλους.
Η λίμνη Τζαραβίνα κινδυνεύει καθώς δέχεται λείμματα εξαιτίας της συντήρησης κοπαδιών, και από τα εντομοκτόνα ή τα λιπάσματα που χρησιμοποιούνται στα καλλιεργήσιμα τμήματα της γύρω περιοχής. Αλλά και τα ευαίσθητα ζώα της περιοχής κινδυνεύουν. Καταστρέφονται ή αλλάζουν, κυρίως από την αποκοπή των δέντρων και από τον τουρισμό που επιτρέπει τη δημιουργία δρόμων, καταυλισμών ή κτιρίων υποδοχής. Εξάλλου το ανεξέλεγκτο κυνήγι ελαττώνει σημαντικά τον πληθυσμό των πουλιών.
Ο Γορμός ποταμός πηγάζει από την περιοχή του όρους Ντούσκο και διαρέει την περιοχή από το Ωραιόκαστρο μέχρι τα χωριά του Παρακαλάμου. Στην πορεία του σχηματίζεται η κοιλάδα που φέρει το όνομά του. Παρόμοια με άλλες περιοχές και ετούτη, διατρέχει κινδύνους. Η βοσκή καταστρέφει κάποια από τα σπάνια είδη βλάστησης αφενός και αφετέρου η αποκοπή ώριμων δέντρων βαλανιδιάς αδυνατίζει την ισορροπία-ευημερία του οικολογικου συστήματος. Το σχέδιο αποξύρανσης των υδάτων της κοιλάδας του Γορμού, αναπόφευκτα θα καταστρέψει μεγάλο μέρος της βλάστησης, στην περιοχή.
Στην περιοχή Δελβινάκι, το δάσος σχηματίζεται από διάφορα είδη βαλανιδιάς. Χαρακτηριστική είναι η ποικιλία των φυτών, μικρών και μεγάλων ζώων και ερπετών, όπως χελώνες, σαύρες, ελάφια, καθώς και πτηνών όπως είναι οι αετοί. Γνωστός αετός της περιοχής είναι: «ο Χρυσαετός». Η περιοχή θεωρείται από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, ως Σημαντική Περιοχή Πτηνών (Important Bird Area).
Η περιοχή Μερόπη-Δελβινάκι αν και θεωρείται μερικώς απαγορευμένη ζώνη στο κυνήγι, τελικά δεν προστατεύεται καθώς δεν υπάρχει κανονικός έλεγχος. Η υπόλοιπη περιοχή είναι παντελώς απροστάτευτη.
Η περιοχή ανήκει στο Δημόσιο και σε ιδιώτες. Η λίμνη Τζαραβίνα ανήκει σε ιδιώτες. 4/4 του δάσους του Δελβινακίου ανήκει στο Δήμο του Δελβινακίου και το 1/5 στο ελληνικό Δημόσιο[15].
*Να αναφέρουμε επιπλέον εδώ και αλλή μία λίμνη: την τεχνιτή λίμνη του Αώου. Βρίσκεται δίπλα στο Μαυροβούνι, στον Εθνικό Δρυμό της Πίνδου, και σ’ αυτήν καταλήγουν τα νερά του Αώου, περνώντας από τη Βοβούσα.
Οι σπηλιές της Ηπείρου
1.Η σπηλιά του Σκυλοσόφου στην παραλίμνια της Παμβώτιδας Ιωαννίνων
Δεν πρόκειται για σπηλιά όπως κάποιες γνωστές, γοητευτικές και αξιόλογες για μελέτη από σπηλαιολόγους. Πρόκειται για ένα σημαντικό ιστορικό στοιχείο και έχει σχέση με τη δεύτερη επανάσταση του Διονυσίου Β’ του Φιλοσόφου (ή Σκυλοσόφου) μορφωμένου κληρικού, Επισκόπου Τρίκκης (ή Τρικκάλων) που με το κίνημα αυτό το 1611, επεχείρησε εις μάτην να ελευθερώσει τα Ιωάννινα από τους Τούρκους, έχοντας μαζί του 1000, άοπλους σχεδόν, αγρότες από 70 χωριά της Θεσπρωτίας.
Αφετερία του κινήματός του υπήρξε η Μονή του Αγίου Δημητρίου Διχουνίου, που βρίσκεται στο Διχούνι, περιοχή Ροδοβιζίου, και απέχει 40 χλμ. από τα Γιάννινα, στο δρόμο για την Ηγουμενίτσα[16].
Η αποτυχία του πρώτου ετούτου κινήματος στην Ελλάδα, είχε σα συνέπεια να κρυφτεί ο Διονύσιος στην γνωστή περιφραγμένη σπηλιά, στην παραλίμνια οδό των Ιωαννίνων, στον κάθετο βράχο λίγο πιο πέρα από την τοποθεσία κυρά Φροσύνη και προδομένος από Εβραίο, συνελήφθη από τους Τούρκους, που τον έγδαραν ζωντανό. Οι Χριστιανοί που ως τότε ήταν οι κύριοι του Κάστρου των Ιωαννίνων, εκδιώχθηκαν από τους Τούρκους και στη συνέχεια επετράπη η εγκατάσταση των Εβραίων αντ’αυτών.
Ακολούθησαν αντεκδικητικές λεηλασίες και σφαγές στα χωριά της Θεσπρωτίας. Το μοναστήρι κατασκάφτηκε και το 1761 χτίζεται ναός, λίγα μέτρα πέρα από το Μοναστήρι.
Σχετικό με το ιστορικό γεγονός είναι το ακόλουθο Δημοτικό μοιρολόγι:
Δεσπότη μου τι σήκωσες τον κόσμο στο σεφέρι
Και ρήμαξαν τα Γιάννενα και ρήμαξεν ο τόπος
Και σένα το τομάρι σου το στείλανε στην Πόλη
Να τρων οι κότες πίτουρα, να νταβουλάν οι γύφτοι
Για να ξυπνάει η Τουρκιά, να κάνει Ραμαζάνι.
2.Η σπηλιά του Περάματος
4 χλμ. βόρεια των Ιωαννίνων, η σπηλιά στο εσωτερικό του λόφου της Γορίτσας, είναι τουλάχιστον δύο εκατομμυρίων ετών και είναι συνέπεια των ασβεστολιθικών πετρωμάτων και του υπογείου ποταμού, που διαπερνώντας το λόφο, σχημάτισε αυτή τη μεγάλη κοιλότητα που αποτελεί το σπήλαιο.
Η σπηλιά του Περάματος Ιωαννίνων, είναι η μεγαλύτερη της Ελλάδας ως προς το χώρο. Κατέχει 14.800 τ.μ. και είναι η εβδόμη μεγαλύτερη σπηλιά ως προς το μήκος της: 1.700 μ., στον ελλαδικό χώρο. Κατ’ άλλους το μήκος είναι μόνο 1.110 μ.
Παγκοσμίως γνωστή για την ομορφιά της και την επιστημονική της αξία, απέβη το αντικείμενο μεγάλης αρθρογραφίας στα διεθνή επιστημονικά περιοδικά.
Η σπηλιά πρώτη φορά ανακαλύφθηκε από τους κατοίκους του Περάματος το 1940, όταν προσπαθούσαν να βρουν καταφύγια για να κρυφτούν από τους Γερμανούς. Εξερευνήθηκε πρώτα από τον γεολόγο Γιάννη Πετροχείλου και τη σύζυγό του Άννα, το 1941. Στη δεκαετία του 1950, ο χώρος εξερευνήθηκε συστηματικά και χαρτογραφήθηκε από τους ιδίους. Η σημερινή ονοματολογία των διαμερισμάτων του, οφείλεται στο ζεύγος Πετροχείλου, που εξερεύνησε επίσης και τα σπήλαια Ζηρού της Πελοποννήσου.
Κατά την εφημερίδα τα Νέα[17] ο Κ. Κασβίκης, καθηγητής Σωματικής Αγωγής, έκανε την πρώτη εξερεύνηση προς το εσωτερικό της σπηλιάς, το 1952.
Υπάρχουν τουλάχιστον δεκατέσσερα διαφορετικά είδη Σταλαγμιτών και Σταλακτιτών σε παράξενα σχέδια και μεγέθη. Υπολογίζεται ότι οι σταλακτίτες της άρχισαν να δημιουργούνται πριν 2.500 χρόνια και ότι για τη δημιουργία ενός εκατοστού σταλακτίτου, απαιτούνται 35 – 40 χρόνια. Είναι εντυπωσιακά τα συμπλέγματα των σταλαγμιτών-σταλακτιτών καθώς και οι θάλαμοι, που διακρίνονται συχνά για την ηχητικότητά τους.
Στη σπηλιά βρέθηκαν οδόντες άρκτου – αρκούδας των σπηλαίων. Η σπηλιά είχε αφιερωθεί στον Πλούτο και στην Περσεφόνη.
Εντός της σπηλιάς ζουν σήμερα νυχτερίδες -περισσότερες αρχικά λιγότερες με το πέρασμα του χρόνου-, κάποια μικρά ζωΐφια που μοιάζουν με ακρίδες, είναι τυφλά με κεραίες, ενοχλούνται από το φως και μπορούν να κολυμπούν στο νερό.
Η θερμοκρασία του σπηλαίου 16ο – 17ο Κελσίου, είναι σταθερή κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου[18].
Εντός της σπηλιάς, υπάρχει φωτισμένος δρομίσκος ενός χιλ. με μικρές γέφυρες και σκαλοπάτια[19] για τους επισκέπτες. Σύμφωνα με το Epirus News ο ίδιος δρομίσκος της σπηλιάς είναι δύο χιλ. Η ξενάγηση διαρκεί 45’.
Στο χωριό Πέραμα υπάρχουν ξενοδοχεία και καλά εστιατόρια για τους επισκέπτες της σπηλιάς. Σε μικρή απόσταση από το Πέραμα βρίσκονται η Αμφιθέα και η Στρούνη από όπου η θέα προς τη λίμνη, είναι εντυπωσιακή.
3.Η παλαιολιθική σπηλιά Περιστέρι, στο Κουκλέσι της Ηπείρου
Παλαιοντολογικά και γεωφυσικά ευρύματα από το παλαιολιθικό σπήλαιο Περιστέρι, στο Κουκλέσι έφεραν στο φως έναν ανθρώπινο σκελετό παιδιού. Ο σκελετός ήταν καλυμμένος, κατά το σχηματισμό του σπηλαίου, σε ένα φυσικό σωρό, στο πλάγιο τείχος της βαθύτερης στοάς του σπηλαίου που ονομάζεται Κάτω Σπηλιά. Οι γεωφυσικές έρευνες και ανασκαφές ανέδειξαν την παρουσία παλαιολιθικών αποθεμάτων. Σε αυτά βρέθηκαν λίθινα αντικείμενα, άνθρακας και μαλακή οργανική ύλη. Δεν βρέθηκαν άλλα αντικείμενα με τον παιδικό σκελετό, και έτσι παραμένει άγνωστη η χρονολογική ηλικία του, μέχρις ότου εφαρμοστούν ραδιομετρικές μέθοδοι προς το σκοπό αυτόν. Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί μέρη του κρανίου, της λεκάνης, των δοντιών και μακρά οστά από τον παιδικό σκελετό. Οι γεωφυσικές μέθοδοι που εφαρμόστηκαν σε σχέση με το σκελετό, αποκάλυψαν αποθέματα σταλαγμιτών και κενά κάτω από την επιφάνεια του σπηλαίου[20].
4.Σπηλιά στα Πράμαντα
Η σπηλιά αυτή είναι σπανίας ομορφιάς, και περιέχει σταλαγμίτες και σταλακτίτες. Ονομάζεται σπήλαιο Ανεμότρυπας. Εδώ θα αναφέρουμε και τις πηγές στη «Σκάλα Πραμάντων», που έχουν πόσιμο νερό.
5.Σπηλιά στην Πάργα
Εδώ απαντούν οι καλούμενες σπηλιές του Λύχνου. Τη μεγαλύτερη σπηλιά που ονομάζεται Αφροδίτη, μπορεί να την επισκεφτεί κανείς με βάρκα.
Οι Ποταμοί της Ηπείρου
Τα πολυθρύλητα ποτάμια της Ηπείρου: ο Αώος (ρέει στα δεξιά της Κόνιτσας), ο Λούρος, ο Θύαμις ή Καλαμάς, ο Άραχθος από τα μεγαλύτερα ποτάμια της Ηπείρου, και ο Καλαρρύτικος δίνουν την ευκαιρία για αθλητικές δραστηριότητες, ο Αχέροντας και ένα κομμάτι του Αχελώου, γέννημα και θρέμα των ψηλών βουνών της και των υδάτων που απορροφούν ιδιαίτερα την περίοδο του Φθινοπώρου και του Χειμώνα, στέκονται πλάϊ-πλάϊ με τις λίμνες της ηπειρωτικής γης: της Παμβώτιδας στα Γιάννινα, της Δρακολίμνης στο όρος Τύμφη, της Δρακολίμνης στο όρος Σμόλικας, της Τζαραβίνας των Δελβινακίων (ή Δελβινακίου).
1.Εκβολές και Στενά Αχέροντα
Το Δέλτα του Αχέροντα ποταμού σε σχήμα λωβού, είναι είδος λεκάνης όπου καταλήγουν υλικά: χώμα, άμμος, χαλίκια, που τα παρασύρει ο ίδιος ο ποταμός. Η περιοχή στο Δέλτα, είναι επίπεδη με ελάχιστη ποικιλία. Ως ετερογενής υδρότοπος το Δέλτα, παρουσιάζει μικρή βλάστηση που είναι κατάλληλη για τη διαβίωση κυρίως των πτηνών, αμφιβίων και θηλαστικών.
Η περιοχή των Στενών του Αχέροντα ποταμού, βρίσκεται ψηλότερα από το Δέλτα του και συνίσταται από βράχους στους οποίους επικρατεί χαμηλή, υγρή, μαλακιά βλάστηση. Εδώ τα πτηνά βρίσκονται υπό την προστασία της συμφωνίας “Bern Convention and the Directive 79/409/EEC occur in the Studied habitats”[21] .
Πέρα από τα είδη βαλανιδιάς και άλλων δέντρων -όπως ο πλάτανος- ή φυτών, που έχουν υποστεί καταστροφές από τις πυρκαγιές ή την αποκοπή τους, υπάρχουν ερπετά (διαπιστώθηκαν έξι είδη αυτών) καθώς και άλλα μικρά ζώα σε μικρούς αριθμούς. Εδώ ζει επίσης η αλεπού και ο πράσινος βάτραχος “Rana epeirotica”.
Η περιοχή παρουσιάζει ενδιαφέρον για την ποικιλία των πτηνών της.
Όλα αυτά, μαζί με την αρχαιολογική σημασία της περιοχής (Νεκρομαντείο, Ακρόπολις της Εφίρας, κ.τ.λ.) καθιστούν τα Στενά του Αχέροντα σημαντικό, τουριστικό τοπίο.
Τα τελευταία 34 χρόνια σε ετούτον τον υδρότοπο σημειώθηκε μείωση 33% των φυσικών ειδών που το κατοικούν, σύμφωνα με την ερμηνεία που αποδόθηκε σε εναέριες φωτογραφίσεις της περιοχής. Όπως και στους άλλους υδρότοπους που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα, έτσι κι εδώ, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για τη διατήρηση και βελτίωση του οικολογικού συστήματος της περιοχής.
2. Αμβρακικός κόλπος, Δέλτα Λούρου και Άραχθου (ευρύτερη περιοχή)
Μία ιστορική παρένθεση
Στις παρυφές της απότομης χαράδρας του Αράχθου, και στο ψηλότερο σημείο της περιοχής βρίσκεται το Μοναστήρι της Τσούκας, πολύ κοντά στο χωριό Ελληνικό, 17χλμ. από τα Γιάννινα. Κατά τον Ηγούμενο Γαβριήλ (1820) το Μοναστήρι χτίστηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου: Ισαάκιο το 1190 και αφιερώθηκε στη γέννηση της Θεοτόκου. Στις αρχές του 18ου αι. το Μοναστήρι καταστράφηκε και διορθώθηκε το 1779. Το 1821 απέβη το καταφύγιο των ντόπιων επαναστατών και ως σήμερα αποτελεί τόπο λατρείας και πολιτιστικής προσφοράς στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου.
Το διπλό Δέλτα του Λούρου και του Άραχθου –ποταμών-, και οι τρεις μεγάλες λιμνοθάλασσες που σχηματίζονται εδώ: Ροδιά, Τσουκαλιό και Λογαρού, καθώς και άλλες μικρότερες, και η ζώνη της θάλασσας νότια αυτών των λιμνών, συνιστούν ένα πολύπλοκο, πολύ ενδιαφέρον οικολογικό περιβάλλον. Ολόκληρο το Δέλτα είναι περίπου 450 τ.χλμ. Η συνολική περιοχή των λιμνών είναι περίπου 64 τ.χιλμ. Το περιβάλλον αυτό ως έχει, προσφέρει ένα αξιόλογο οικολογικό σύστημα, καθώς είναι από τα καλύτερα διατηρημένα σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο.
Η λιμνοθάλασσα Τσουκαλιό, είναι η μεγαλύτερη στο είδος της σε όλη τη Μεσόγειο.
Η χλωρίδα στις όχθες του Λούρου είναι η πλουσιότερη στην Ελλάδα και τα φυλλοβόλα δέντρα της περιοχής του λόφου του Μαυροβουνίου, παρουσιάζουν ένα οικολογικό σύστημα σπάνιο στον Ελλαδικό χώρο.
Το φράγμα όμως, ήδη από την έναρξη της δεκαετίας του 1950, το τόσο ευεργετικό για τον πληθυσμό, καθώς χρησιμοποιείται στο εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής, ενοχλεί την ισορροπία του υδρολογικού παράγοντα στο πολύπλοκο αυτό οικολογικό σύστημα και μειώνει την αναπαραγωγή των ψαριών. Επίσης συντείνει στην πτώση της ποσότητας του ύδατος και στη μείωση της παρόχθιας βλάστησης. Στη συνέχεια επηρεάζει τους οικισμούς των δέντρων. Αυτό οφείλεται και στην αλλαγή της ροής των υδάτων, που συμβάλλει έτσι στην πτώση των δέντρων.
Επιπλέον η καλλιέργεια της περιοχής και οι ήδη γνωστές από τα παραπάνω επιπτώσεις της, δεν βοηθά στην διατήρηση ενός υγειούς οικολογικού συστήματος.
3. Ο Καλαμάς
Πολιτιστική παρένθεση: Στα τέλη του Ιουλίου αρχές του Αυγούστου το Καλοχώρι πραγματοποιεί εκδηλώσεις προς τιμήν της Ελληνίδας Αγρότισσας στις όχθες του ποταμού Καλαμά, σε ένα χώρο 30 περίπου στρεμμάτων, με σπάνια φυσική ομορφιά και αναψυκτήριο, με τη συμμετοχή αγροτικών οργανώσεων της Ελλάδας και των παρομοίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προς τιμήν της Ελληνίδας Αγρότισσας επίσης έχει κατασκευαστεί μνημείο –το μοναδικό στον κόσμο-, στο 23ο χλμ. από Ιωάννινα προς Ηγουμενίτσα.
Σε μικρή απόσταση από την Ηγουμενίτσα υπάρχει αξιόλογος υδρότοπος που οφείλεται στις εκβολές, στο Δέλτα, του ποταμού Καλαμά. Εδώ υπάρχουν 170 είδη πτηνών από τα οποία πολλά είναι σπάνια.
Στο Δέλτα του Καλαμά, παρατηρείται επίσης μόλυνση των υδάτων και της γης, που οφείλεται στη ρύπανση με απορρίματα, στην άλογη χρήση χημικών προϊόντων για τη διατροφή των καλλιεργειών και στην διατήρηση των καλλιεργειών με τη χρήση εντομοκτόνων. Αναμφίβολα η κατασκευή του δρόμου συνετέλεσε ώστε η περιοχή να γίνει ευκολότερα κατοικήσιμη, και έτσι να αποβεί χώρος εντατικής καλλιέργειας και ταυτόχρονα βοσκότοπος.
Το κυνήγι είναι το πλέον επικίνδυνο, για τη διατήρηση των ειδών των σπανίων πτηνών του Δέλτα του Καλαμά.
4. Η χαράδρα του Βίκου και η κοιλάδα του Αώου
Η χαράδρα του Βίκου, βρίσκεται βόρεια των Ιωαννίνων στην περιοχή Ζαγορίου και αρχίζει από το χωριό Βίκο και θεάται από το Μονοδέντρι (1009 μ. υψόμετρο) που βρίσκεται στο νότιο άκρο της χαράδρας.
Η χαράδρα του Βίκου είναι η πιο περπατημένη από αποστολές οδοιπόρων (Trekking) ύστερα από τη χαράδρα Σαμάρια της Κρήτης. Το βάδισμα είναι δύσκολο, διαρκεί εφτά και μισή ώρες (7 και 1/2 ώρες) και λήγει στο δίδυμο: Μεγάλο Πάπινγκο ή Μικρό Πάπινγκο. Στο απόμακρο τέλος του Μονοδεντρίου βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής, που χτισμένο με πολλή «μαστοριά» πάνω σε μία από τις απότομες πλευρές της χαράδρας του Βίκου, προσφέρει μία συναρπαστική, πανοραμική θέα αυτής.
Αξιόλογο είναι το Βραδέτο που αποκαλείται «το μπαλκόνι του Ζαγοριού» και κτίστηκε στις αρχές του 17ου αι. από κτηνοτρόφους που ήρθαν ως εκεί, από το Γυφτόκαμπο. Βρίσκεται στην κορυφή ενός μονοπατιού από όπου μπορεί ο οδοιπόρος να έχει την «ωραιότερη θέα στη χαράδρα του Βίκου από ύψος 1400 μ..» Η καθοδική πορεία από το ίδιο σημείο πραγματοποιείται με μία από τις διασημότερες πέτρινες «σκάλες» του Ζαγορίου, και αποτελούσε κάποτε την οδό επικοινωνίας με το Καπέσοβο[22] και γενικά τον εκτός του Ζαγορίου κόσμο. Το χωμάτινο μονοπάτι εναλλάσσεται με τα 1100 σκαλοπάτια που εκτυλίσσονται πάνω από το φαράγγι της Μεζαριάς, και περνά από το εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου και το πέτρινο γεφύρι προς το τέλος της διαδρομής[23].
Στα μισά του δρόμου της χαράδρας, πριν να φτάσει ο οδοιπόρος στο Μικρό Πάπινγκο και σε απόσταση από αυτό δυόμισι ώρες (2και ½ ώρα), συναντά την πηγή Κλίμα που έχει πόσιμο νερό.
Το 1973 η Χαράδρα του Βίκου-Αώου, κηρύχτηκε Εθνικό Πάρκο. Το μήκος της είναι περίπου 10 χιλ., και διακρίνεται για τους καθέτους βράχους της και γκρεμούς πολλών μέτρων ύψους.
Στον πυθμένα της χαράδρας συγκετρώνονται τα νερά μικρών ρυακιών για να σχηματίσουν τελικά τον περίφημο Βοϊδομάτη, που διασχίζει τη χαράδρα ρέοντας τα κρυστάλλινα νερά του.
Η χαράδρα, είναι από τις βαθύτερες στον κόσμο, δεύτερη μετά από το Grand Canyon στην Arizona. Στην πραγματικότητα, τα τοιχεία της χαράδρας καθώς φτάνουν κάποτε τα 1040μ., ή τα 3.120 πόδια, είναι τα βαθύτερα στον κόσμο. Η χαράδρα έχει σημαντική επιστημονική σημασία, και καθώς βρίσκεται σε παρθενική κατάσταση, το οικοσύστημά της είναι πολυποίκοιλο.
5. Η Κοιλάδα του Αώου
Η περιφέρεια στην οποία ανήκει η χαράδρα του Βίκου, είναι μεγάλη και συμπεριλαμβάνει επίσης την κοιλάδα του Αώου, την περιοχή των χωριών Μεγάλο Πάπινγκο και Μικρό Πάπινγκο, καθώς και μία στενή περιοχή γύρω από τη χαράδρα του Βίκου. Η κοιλάδα του Αώου[24] που σχηματίστηκε από τον ομώνυμο ποταμό, βρίσκεται μεταξύ των ορέων Τραπεζίτσα[25] και Γκαμήλα. Ονομάζεται «Βάλια Κάλντα[26]». Αρχίζει από την Κόνιτσα[27] και είναι δέκα (10) χλμ. μακρύς. Από αυτά τα χιλιόμετρα τα οχτώ (8) συμπεριλαμβάνονται στο Εθνικό Πάρκο.
Η περιοχή της χαράδρας του Βίκου-Αώου αποτελεί το καταφύγιο πολλών ειδών ζώων που κινδυνεύουν να αφανιστούν, και περιλαμβάνει επίσης μεγάλη ποικιλία δέντρων: έλατα, κοκκινόπευκα -μοναδικά στο είδος τους στην Ελλάδα-, κέδρους. Στα ζώα: συμπεριλαμβάνονται: γκρίζες αρκούδες, λύκοι, αγριογούρουνα, αγριόγατες, αγριοκάτσικα, και ένα σπάνιο είδος Ρίσσου που τριγυρίζει τα βουνά. Εδώ ζουν ο βασιλαετός, ο τρομακτικός γύπας και το μοναδικό ζευγάρι των μαύρων δρυοκολαπτών.
Μεταξύ του Μικρού και του Μεγάλου Πάπινγκου σε μία στροφή και 300 μ. από εκεί, υπάρχουν μικρές φυσικές πισίνες, όπου μπορεί να δροσιστεί ο αναρριχόμενος τη χαράδρα του Βίκου.
Το βόρειο μέρος του όρους Γκαμήλα αποτελείται από κάθετες πλαγιές και ψηλές κορυφές που υψώνονται πάνω από την κοιλάδα του ποταμού Αώου. Από αυτές τις κορυφές μικρά ρυάκια ρέουν στον Αώο.
Στην περιοχή αυτή υπάρχει επίσης μία μικρή κοιλάδα που ονομάζεται «Λάκα του Τσουμάνη» και ψηλότερα, και η μόνιμη λίμνη Δρακολίμνη[28] του Σμόλικα (υψόμετρο 2150 μ.). Διάφορα είδη βλάστησης καλύπτουν την περιοχή. Υπάρχουν δάση με διάφορα δέντρα μεταξύ των οποίων φυλλοβόλλα -των οποίων η ποικιλία είναι εντυπωσιακή- και κωνοφόρα. Η περιοχή ενδιαφέρει τους μελετητές του περιβάλλοντος για τη βλάστησή της και την πανίδα της. Είναι πιθανόν η πλέον εντυπωσιακή περιοχή στην Ελλάδα, οικολογικά. Η γεωγραφική απομόνωσή της, η μικρή ανθρώπινη επέμβαση, η ποικιλία βιοτόπων και διαφορετικών κλιματολογικών συνθηκών, βοηθούν στην ανάπτυξη διαφορετικών ειδών βλάστησης. Εδώ συναντά κανείς ποικιλία σπανίων φυτών από τα οποία κάποια χρειάζονται προστασία ώστε να μην αφανιστούν.
Η κοιλάδα του Αώου προσελκύει τον μελετητή με τα δάση της -όπου απαντά κάθε είδους δέντρου που υπάρχει στην Ελλάδα-, και επίσης με τα πολλά σπάνια φυτά και ζώα, που είναι πολύ περισσότερα από εκείνα της χαράδρας του Βίκου. Η πανίδα της συμπεριλαμβάνει ποικιλία ζώων, καθώς και κάποια από τα σπάνια μεγάλα ευρωπαϊκά θηλαστικά που είναι καλά προστατευμένα από την ίδια τη μορφολογία του χώρου.
Και στις δύο χαράδρες του Βίκου και του Αώου, εκτός από τα 1700 είδη και υποείδη φυτών (δρυς, μαυρόπευκα, κουμαριές, φράξοι, σχίνα, κέδροι κτλ., έχουν επίσης καταγραφεί 10 είδη αμφιβίων, 21 είδη ερπετών, 133 είδη πτηνών και 24 είδη θηλαστικών μεταξύ των οποίων αρκούδες, αγριογούρουνα και ζαρκάδια [29].
Πολλά περάσματα συνδέουν την κοιλάδα του Αώου με την Κόνιτσα και το Βρυσοχώρι, και αυτό έχει σα συνέπεια το παράνομο κυνήγι και την καταστροφή της χλωρίδας από τους βοσκούς, και επιπλέον την παράνομη αλιεία στον ποταμό, με τη χρήση δυναμίτιδας.
Οι προτάσεις να κατασκευαστούν δρόμοι και εναέριος απάνω από την κοιλάδα του Αώου και τη χαράδρα του Βίκου, κρούουν την καμπάνα κινδύνου για τις περιοχές αυτές. Επειδή μάλιστα η κοιλάδα του Αώου βρίσκεται εκτός κέντρου, είναι φυσικό να απειλείται ακόμη περισσότερο από τις διάφορες ανθρώπινες επεμβάσεις. Είναι γεγονός ότι σε περίπτωση κατασκευής έργων για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, θα μπορούσαν να επιφέρουν ανεπανόρθωτες καταστροφές και επομένως άλυτα κάποτε οικολογικά προβλήματα. Ως εκ τούτου επιβάλλεται η ανάγκη υποδείξεων και ελέγχου, ώστε οποιαδήποτε ανθρώπινη επέμβαση να γίνει με προσοχή και αγάπη προς το περιβάλλον. Καθώς από οικολογική άποψη η κοιλάδα του Αώου είναι σημαντικότερη της χαράδρας του Βίκου, από το 1981, έγινε πρόταση από το Υπουργείο Περιβάλλοντος να θεωρηθεί δια νόμου, δεύτερο κέντρο συντήρησης και επιτήρησης.
Η περιοχή του Βίκου ανήκει στο Δημόσιο. Η περιοχή της Χαράδρας Αώου – Βορείων Κορυφών Τύμφης ανήκουν ως επί το πλείστον στο Δημόσιο, εκτός από ένα μικρό μέρος που ανήκει στους κατοίκους του βρυσοχωρίου και του Πάπιγκον.
Pipina Elles
Ελληνίδα Ποιήτρια – Ζωγράφος
24/2/2006, Σύδνεϋ, για την Ηπειρωτική Εβδομάδα
Βοηθήματα
Δήμος Ιωαννιτών, Οδηγός Ιωαννίνων
Η Εφημερίδα Τα Νέα, Περιοδικό «Διακοπές», Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005.
Βασ. Κραψίτης, Ταξίδι στην Ήπειρο, Μαυρίδης 1960
Γ. Ι. Σουλιώτης, Γιάννινα (οδηγός Δημοτικού Μουσείου και Πόλεως),
Γεωργία Σκοπούλη, μα πρέπει να έχεις κάτι να πεις, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2003
Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Γ’ Έκδοση, 1990, Εκδόσεις Αρμονία, Αθήνα
Τουριστικός Οδηγός, Περιηγήσεις στο Νομό Ιωαννίνων
Information from the Web site
Διαδύκτιο Ερευνητών Διαχείρησης Περιβάλλοντος
Ήπειρος, Νέα (www. epirusnews.gr ) Epirus News
Ioannina (www.web-greece.gr)
www. about-ioannina.gr/Tzoumerka_gr
www. about-ioannina.gr/Konitsa_gr
www. about-ioannina.gr/Zagori_gr
www.preveza.gr
http://www.mfa.gr/english/greece/today/tourism/mainland.html Hellenic Republic – Ministry of Foreign Affairs
*Τα κείμενα στην Αγγλική, μεταφράστηκαν από την Πιπίνα Δ. Ιωσηφίδου-Elles
[1] Δάσκαλοι του Γένους υπήρξαν οι: Παρθ. Καζιούλης και Ν. Τζαρτζούλης από το Μέτσοβο και ο Γ. Γεννάδιος που μεγάλωσε στα Δολιανά Πωγωνίου.
[2] Μεταξύ άλλων ήταν και ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, που καταγόταν από το Βασιλικό Πωγωνίου.
[3] Από έγγραφο διαπιστώνεται, ότι στα μέσα του 17ου αι., αξιόλογοι τεχνίτες και μαστόροι από την Ήπειρο, ήρθαν ομαδικά στην Κοζάνη υπό τον Χαρίση Τράντα, ο οποίος χαρακτηρίζεται: «καλός μαραγκός και κτίστης που ήρθε να κτίσει μεγαλοπρεπείς κατοικίες δύο ορόφων». Το έγγραφο αποδεικνύει ότι ο Χαρίσης Τράντας είχε εξασφαλίσει προνόμια για την Κοζάνη υπάγοντάς την στην προστασία της μητέας του Σουλτάνου.
[4] Η μάννα του ξενιτεμένου (165), Ξενιτεμένο μου πουλί (168), η Μάγισσα (172) και άλλα, Ν. Πολίτη, Το ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι, Παραδοσιακά Τραγούδια, Π.Ιωάννου, Αθήνα 1989, σς. 215-220
[5] Περιοδικό «Διακοπές» στην εφημερίδα Τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σσ 21 και 22
[6] Ο όρος εκπροσωπεύει το συλλογικό όνομα γραφικότατων, παραδοσιακών οικισμών και χωριών
[7] Περιηγήσεις στο νομό Ιωαννίνων, τουριστικός οδηγός
[8] Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (1115-1195), υπήρξε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, θεολόγος, φιλόλογος και ρήτορας, και ήταν από την Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε επίσης σχολιαστής του Ομήρου και του Πινδάρου, Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Γ’ Έκδοση 1990, Εκδόσεις Αρμονία, Αθήνα, σ. 883.
[9] Γεωργία Σ.Σκοπούλη, μα πρέπει να έχεις κάτι να πεις , Εκδόσεις Δωδώνη Αθήνα 2003, (σσ. 192 και 197), όλο το κείμενο (συνέντευξη) για το βίο και το έργο του Παπαθανάση, σσ. 191-198.
[10] Σύμφωνα με το Epirus News, ιστοσελίδα
[11] Σύμφωνα με το περιοδικό «διακοπές» στην εφημερίδα τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ.6.
«Από το 1292-1642, στο Μοναστήρι του Άη Νικόλα του νησιού των Γιαννίνων, λειτουργούσε «Φροντιστήριο». Το 1682 ο Μιχαήλ Φιλανθρωπινός Οικονόμος την έκανε πραγματική σχολή στην οποία διδάσκονταν Ελληνική Φιλοσοφία, θρησκευτικά μαθήματα και αρχαίοι συγγραφείς. Διατηρήθηκε ως το 1758, πήρε δε το όνομα του Σπανού απ’ το διδάσκαλο και περίφημο Γιαννιώτη Αλέξιο Σπανό που δίδαξεν εδώ», Βασ. Κραψίτης, Ταξίδι στην Ήπειρο, Μαυρίδης 1960, σ.46. Οι Φιλανθρωπινοί: Πρόκλος και Κομνηνός, έγραψαν χρονικό το 1380, όπου γίνεται μνεία του Ιερομόναχου Ησαΐα ως καθοδηγούμενου του Μετσόβου, Βασ. Κραψίτης, Ταξίδι στην Ήπειρο, Μαυρίδης 1960, σ.269.
[12]Σύμφωνα με το περιοδικό «διακοπές» στην εφημερίδα τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ.6, το μοναστήρι χρονολογείται στα 1584 όταν βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας.
[13] 1 εκτάριο (1 hectare) =10.000 τετρ.μ., ή 10 στρέμματα (1 στρέμμα = 1000μ.
[14] Εδώ έχει επίσης καταγραφεί αποικία πελαργών. Διαδύκτιο Ερευνητών Διαχείρησης Περιβάλλοντος, μετάφραση από την αγγλική, από την Πιπίνα Δ. Elles.
[15] Διαδύκτιο Ερευνητών Διαχείρησης Περιβάλλοντος, μετάφραση από την αγγλική από την Πιπίνα Δ. Ιωσηφίδου-Elles
[16] Στο 32ο χλμ. ανηφορικά προς το Σενίκο, και μέσα από δάσος από κουμαριές, περνώντας το κεφαλοχώρι Ραδοβίζι (υψόμετρο 550μ.) απαντά το μοναστήρι που είναι άγνωστο πότε ιδρύθηκε
[17] Περιοδικό της εφημερίδας: Τα Νέα, «διακοπές», Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου, 2005
[18] Σύμφωνα με το περιοδικό Διακοπές στην εφημερίδα τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ.6. η θερμοκρασία στο σπήλαιο του Περάματος φτάνει στους 18ο Κελσίου και στα ύδατά του στους 14ο.
[19] Κάπου είχαμε μετρήσει με το μικρότερο από τους γιους μου, σε επίσκεψή μας, το 2002, 160 σκαλοπάτια
[20](Hellenic Society for Archaeometry /Athens Greece, may 28-31 2003 / National Hellenic research Foundation / Lecture Hall “Leonidas Zerva” /Α. Βαρτσιόκας (Dept. of History and Ethnology, Democritus University of Thrace, Komotini Greece) / Π.Στεφανόπουλος, Μ.Παπαϊωάννου, Θ. Λιόσης (Laboratory of Geophysics, Section of applied Geology and Geophysics, Department of Geology, University of Patras, Patra Greece)
[21] Δίκτυο Ερευνητών Διαχείρησης Περιβάλλοντος μετάφραση από την αγγλική από την Πιπίνα Δ. Ιωσηφίδου-Elles
[22] 43 χλμ., από τα Γιάννινα
[23] Το περιεχόμενο αυτής της παραγράφου προέρχεται από το περιοδικό «Διακοπές» στην εφημερίδα Τα Νέα, Παρασκευή, 9 Δεκεμβρίου 2005, σσ. 14 και 21.
[24] Στην είσοδο της χαράδρας του Αώου, απαντά το μονότοξο γεφύρι της Κόνιτσας (1871). Πεζοί από εδώ οι εκδρομείς διασχίζουν το φαράγγι του Αώου και μια διαδρομή ευχάριστη και βατή, φτάνουν στη μονή Στομίου (1774). Το φαράγγι του Αώου το διασχίζουν οι φίλοι του Καγιάκ και Ράφτιγκ, αρχίζοντας την περιπετειπωδη διαδρομή τους από το πέτρινο γεφύρι της Βωβούσας του Ανατολικού Ζαγορίου μέχρι το ιστορικό γεφύρι της Κόνιτσας.
[25]Σε μία από τις κορυφές της Τραπεζίτσας πετούν αθλητές με αλεξίπτωτο πλαγιάς ή με αιωρόπτερο.
[26] που σημαίνει ζεστή κοιλάδα λόγω της διαφοράς θερμοκρασίας των 8ο-10ο, από εκείνη που επικρατεί στις κορυφές.
[27] Η Κόνιτσα απλώνεται αμφιθεατρικά σε δύο πλαγιές της Τραπεζίτσας και απέχει 65 χλμ. από τα Ιωάννινα. Ανατολικά της Κόνιτσας δεσπόζει το όρος Γκαμήλα και μπροστά της ανοίγεται η κοιλάδα του Αώου.
[28] Από το Τσεπέλοβο ξεκινούν μονοπάτια για τη Δρακόλιμνη ή Δρακολίμνη, τη Γκαμήλα κλπ.
[29] Εφημερίδα Τα Νέα, περιοδικό «Διακοπές», Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ. 10.
