ζητώ ευρυχωρίαν και ουδέν πλέον, έκλεξον οιονδήποτε ρυθμόν θέλης, οι μόνοι μου όροι είναι: πλατεία μαρμάρινη, κλίμακα άγουσα από τον εδάφους μέχρι του άνω πατώματος και επί της κορυφής τεράτσα...»
Αυτή ήταν η επιθυμία του Ερρίκου Σλήμαν για την οικογενειακή κατοικία που την εμπιστεύτηκε στον έμπειρο αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ.
ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ – Έργον Ερνέστου Τσίλλερ (Ernst Ziller)
Η στενή συνεργασία του ιδιοκτήτη Σλήμαν με τον αρχιτέκτονα Τσίλλερ, η καλαισθησία, η γνώση και η οικονομική ευρωστία συνέβαλαν στην δημιουργία ενός μοναδικού αρχοντικού, ισάξιου της μαγικής πόλης, της Αθήνας των ρομαντικών χρόνων. Τα σχέδια έγιναν το Μάρτιο του 1878 από τον Σάξονα αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ, «Βιενναίο την πνευματικήν κάταγωγήν» βοηθό και συνεργάτη του Θεόφιλου Χάνσεν που ήρθε νεαρός στην Αθήνα το χειμώνα του 1861 για την επίβλεψη της οικοδομής της Ακαδημίας και έκτοτε έμεινε στην Αθήνα ως το τέλος της ζωής του το 1923. Ο παραγωγικότατος Ziller, έδωσε στο μέγαρο του Σλήμαν τον καλλίτερο του εαυτό και έφτιαξε το τελειότερο δημιούργημα του. Επέλεξε τον ιταλικό αναγεννησιακό ρυθμό, τον οποίο προσάρμοσε καταλλήλως προ το κλασσικιστικό πνεύμα της εποχής. Το «Ιλίου Μέλαθρον» είναι λαμπρό παράδειγμα της τέλειας εφαρμογής των αρχών του Zahn και του Göthe τις οποίες φαίνεται πως γνώριζαν άριστα ο εντολοδόχος και ο κατασκευαστής, ο Schliemann και ο Ziller αντίστοιχα.
Συνεχιστές του έργου του Βίνκελμανν (Winckelmann, του Γερμανού ιστορικού της τέχνης και αρχαιολόγου των μέσων του 18ου αιώνα, που θεωρείται εισηγητής του κλασσικισμού), οι Zahn και Göthe υποστήριξαν τη χρήση Πομπηιανών ζωγραφικών διακοσμητικών στοιχείων για τα αρχιτεκτονικά της εποχής τους. Όσο για τον Wilhelm Zahn στο τρίπτυχο έργο του «περί των ωραιότερων ζωγραφικών διακοσμητικών σχεδίων και των θαυμαστών τοιχογραφιών των οικιών της Πομπηίας, του Ηρακλείου και των Σταβίων» παρότρυνε του αρχιτέκτονες «διά του έργον του να προαχθή κατά πολύ η διάδοσις μιας καθαροτέρας και ευγενεστέρας καλαισθησίας εις την διακόσμησιν αρχιτεκτονικών χώρων».
Από την αλληλογραφία του Ερνέστου Τσίλλερ προς τον Θεόφιλο Χάνσεν, που ήταν πλέον εγκατεστημένος στη Βιέννη, μεταξύ των χρόνων 1879-1880 αντλούμε πληροφορίες για το κτίσιμο του αρχοντικού του Σλήμαν.
Πομπηιανή διακόσμηση από την οροφή του εξώστη
Πρώτα απ’ όλα ο Τσίλλερ αναφέρει στις επιστολές του ότι κάθε Πέμπτη βράδυ, στις εσπερίδες που οργάνωνε ο Σλήμαν, οι συζητήσεις εστρέφοντο αποκλειστικά γύρω από το «Ιλίου Μέλαθρον» και τις Τρωικές αρχαιότητες, πράγμα που κατά τη γνώμη του Τσίλλερ προκαλούσε πλήξη στους υπόλοιπους προσκεκλημένους! Επίσης, πληροφορούμεθα τους όρους που έθεσε, ο Σλοβένος ζωγράφος Subic για να διακοσμήσει δεκαέξι «Πομπηϊανά δωμάτια Μελάθρου» καθώς και τον απαιτούμενο χρόνο για την εκτέλεση. Επιπλέον, αναφέρεται η εξαιρετική ποιότητα της εργασίας και το ότι η διακόσμηση βασίζεται στο τρίτομο έργο του Zahn.
Μέσα από αυτόν τον θησαυρό των πληροφοριών σχηματίζουμε γνώμη για το σχολαστικόν του χαρακτήρα του Σλήμαν πλην όμως, διαφαίνεται η τελειομανία και η στενή συνεργασία των δύο ανδρών για την άψογη εκτέλεση των έργων. Την επίβλεψη της οικοδομής είχε ο φίλος του Σλήμαν, μηχανικός Β. Δροσινός. Ενώ για τη ζωγραφική διακόσμηση επελέγη ο Σλοβένος Γιούρι Σούμπιτς (1855-1890) από τη Βιέννη και βοηθοί ζωγράφοι από τη Βαυαρία. Αλλά και από την Ιταλία ήλθαν ειδικοί ψηφοθέτες που ανέλαβαν τα μωσαϊκά δάπεδα. Τις υπόλοιπες εργασίες καθώς και τα εντυπωσιακά κιγκλιδώματα έφεραν εις πέρας ντόπιοι τεχνίτες.
Ο σημαντικότερος μελετητής του «Ιλίου Μελάθρου» και της ιστορίας του, ο καθηγητής Γεώργιος Στυλ. Κορρές, πιστεύει ότι η πρωτοβουλία για τη διακόσμηση του κτιρίου και ο θεματικός χαρακτήρας που οφείλεται στον Ερνέστο Τσίλλερ, ο οποίος από τις σπουδές του στη Δρέσδη αλλά και την παραμονή του στη Βιέννη είχε την ευκαιρία να γνωρίσει νεοκλασσικά μέγαρα με πομπηιανό διάκοσμο. Άλλωστε βρέθηκαν ανυπόγραφα πονήματα και σχέδια της τοιχογράφησης που επιμελήθηκε.
Σαφώς ο Τσίλλερ έλαβε σοβαρά υπ’ όψιν την Ομηρολατρεία, την Τρωο-λατρεία και Ελληνολατρεία που έτρεφε ο διάσημος πλέον, ιδιοκτήτης. Γι'αυτό και η θεματολογία βασίζεται πάνω σ'αυτά τα αντικείμενα. Τα ευρήματα από τις ανασκαφικές δραστηριότητες του ζεύγους Σλήμαν κυριαρχούν στα μωσαϊκά δάπεδα αλλά και στις τοιχογραφίες, ανάμεσα σε ερωτιδείς που αντιπροσωπεύουν τους ανασκαφείς - ιδιοκτήτες. Στο «Ιλίου Μέλαθρον» δηλαδή στο παλάτι της Τροίας -όπως ονόμασε την κατοικία του ο Σλήμαν- πάνω στους τοίχους και στα μωσαϊκά μοιάζουν να ζωντάνεψαν ο θρυλικός κόσμος του Ομήρου, μαζί με τα ευρήματα που τον δόξασαν, από την «ξακουσμένη Τροία» και την «πολύχρυσο Μυκήνη». Ανάμεσα στα όμορφα διακοσμητικά, ξεχωρίζουν αποφθεγματικές επιγραφές, παρμένες από τον Όμηρο, τον Ησίοδο και τους επτά Σοφούς. Βρίσκονται τοποθετημένες σε καίρια σημεία, ανάλογα με τη χρήση του δωματίου.
Η ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΩΝ ΕΣΠΕΡΙΔΩΝ
Το καλαίσθητο μέγαρο κτίσθηκε με τα πιο προηγμένα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής. Πάνω από τον δεύτερο όροφο υπάρχει μια αεριούχος δεξαμενή η οποία με αγωγούς ανανέωνε τον αέρα των δωματίων του πρώτου και του δεύτερου ορόφου. Εκτός από το τέλειο φυσικό αυτό σύστημα κλιματισμού, είχε και ένα μοναδικό σύστημα κεντρικής θέρμανσης. Ήταν ένα πρωτοποριακό σύστημα αγωγών-δαντελωτών πλοχμών (που δίνουν την εντύπωση πως είναι μόνον διακοσμητικοί) και που κατέληγαν στα δάπεδα των δωματίων και μετέφεραν ζεστό αέρα από μεγάλη εστία του ισογείου και από μεγάλα μαρμάρινα τζάκια με μεταλλικό εσωτερικό. Μοναδικά για την εποχή τους είναι τα ξύλινα ρολά των παραθύρων και ο μηχανισμός τους. Φαντάζεστε πόσο εντυπωσίασαν τους πολίτες της Αθήνας, της μικρής πρωτεύουσας του κόσμου, η κεντρική θέρμανση, ο φυσικός κλιματισμός και τα ξύλινα ρολά.
Στην είσοδο του υπνοδωματίου του ζεύγους Σλήμαν διαβάζουμε: “Καιρός παντί πράγματι” κατά τον εκκλησιαστή κεφ. γ΄. και οι στίχοι της Οδύσσειας (ραψωδία ο 393) “αλλ’ εσύ δεν είναι ανάγκη να υπάγης να κοιμηθής προτού έλθη η ώρα και ο πολύς ύπνος είναι κουραστικός”. Στίχοι που θυμίζουν τη φιλοπονία και το ολιγόυπνον του οικοδεσπότη. Επίσης στο υπνοδωμάτιο πάνω από το εσωτερικό επιστύλιο της πόρτας, ξεχωριστή θέση έχει η Ομηρική φράση από την Ιλιάδα (Ι, 341-342): “Όστις αγαθός και εχέφρων την αυτού φιλέει και κήδεται” δηλ. “Ο καλόγνωμος και μυαλωμένος άνδρας νοιώθει αγάπη και νοιάζεται το ταίρι του”.
Η διακοσμημένη οροφή της αίθουσας των επερίδων, με σκηνές από τις ανασκαφικές δραστηριότητες του ζεύγους Σλήμαν.
Στο κλιμακοστάσιο που οδηγεί στον δεύτερο όροφο συναντά κανείς γραμμένα τα ρητά των επτά σοφών όπως: “Λαλεί καίρια” (Βίας), “Μηδέν άγαν” (Σόλων), “Καιρόν γνώθι” (Πιττακός), Θεόν σέβου” που αποδίδεται στον Σόλωνα. Στην είσοδο του Γραφείου και την βιβλιοθήκης του Σλήμαν, γράφεται: “Ψυχής ιατρείον” (παρμένο από την είσοδο της βιβλιοθήκης της Μονής του Θεολόγου στην Πάτμο). “Γνώθι σαυτόν” του Χίλωνος.
Μέσα στον εσωτερικό χώρο, σε περίοπτη θέση αναφέρονται οι εξής σχετικές φράσεις: “Μελέτη το παν” (Περίανδρος), “Βαρύ απαιδευσία” (Θαλής) “Μέτρον άριστον” (Κλεόβουλος) και το παράγγελμα της Ακαδημίας του Πλάτωνος: “Μηδείς αγεωμέτρητος εισήτω”. Στο υπνοδωμάτιο των παιδιών, της Ανδρομάχης και του Αγαμέμνωνος, γράφεται ο στίχος της Οδύσσειας (ξ, 222-223): “Οικωφελίη η τε τρέφει αγλαά τέκνα”, δηλαδή “η φροντίδα της οικογένειας τρέφει τέκνα λαμπρά”.
1. Λεπτομέρεια από την οροφή. Κάτω από τους πλοχμούς λειτουργεί το πρωτοποριακό κλιματιστικό σύστημα.
2. Λεπτομέρεια από τον ψηφιδωτό διάκοσμο του δαπέδου του κάτω ορόφου.
Στο βιβλίο του Καθηγητού Γεωργίου Κορρέ, αφιερωμένο στο “Ιλίου Μέλαθρον” διαβάζουμε για τα εγκαίνια του σπιτιού.: «Τα εγκαίνια του “Ιλίου Μέλαθρον” έγιναν την 30ην Ιανουαρίου 1881 με λαμπράν δεξίωσιν. Κατά περιγραφήν αθηναϊκής εφημερίδος “περιχαρείς και φιλόφρονες λίαν εδέχοντο εις χορόν ο κ. και η κυρία Σλήμαν κόσμο πολύν και εκλεκτόν εν τω “Ιλίου Μέλαθρω”, όπερ προσελκύει την περιέργιαν απάντων διά τε το εύρυθμον αυτού και την πλουσιωτάτην διακόσμησιν και όπερ εν τω πρώτω δοθέντι εν αυτώ χορώ ην κατάφωτον και περιλαμπές καθιστάμενον έτι μάλλον θέας άξιον. Οι κεκλημένοι ήσαν εκ των διαφόρων προεχουσών της κοινωνίας οικογενειών, εκεί συνηθροίσθησαν ο πρωθυπουργός, ο υπουργός των ναυτικών, ο αυλάρχης, ο υπασπιστής της Α.Μ., ο πρεσβευτής της Γερμανίας... Η των αιθουσών διακόσμησις ην μετ’ επιτυχίας πολλής, καίτοι εισέτι δεν συνεπληρώθη όλη, τα δε αναψυκτικά ποτά και άλλα ενπλήρει αφθονία και τελειότητι ήσαν παρατεθειμένα και οι κεκλημένοι έσχον την ευκαιρίαν να ιδώσει το εν τω Μέλαθρον μουσείον του κ. Σλήμαν, όπερ ην κατάφωτον και εκτεθειμένον προς θέαν πάσι, τοις κληθείσι”.
Εις αυτήν την περίοδον ανάγεται και η αντίδρασις της Ελληνικής Κυβερνήσεως η οποία, δι εγγράφου απευθυνθέντος προς τον Σλήμαν, έθιξε το “απαράδεκτον της γυμνότητας των επί της τεράτσας του Ιλίου Μέλαθρον ευρισκομένων πήλινων αντιγράφων αρχαίων αγαλμάτων εκ των ευρισκόμενων κατ’ εκείνην την περίοδον εις τα διάφορα ευρωπαϊκά Μουσεία. Ο Σλήμαν αντέδρασεν εν νυκτί ενδύσας αυτά δι’ ετεροκλήτων -εκ τεμαχίων ποικίλων υφασμάτων αποτελεσθέντων- “ενδυμάτων” προκαλέσας κατά τον τρόπο αυτόν την επομένην την ιλαρότητα των Αθηναίων επί τη θέα του γελοίου τούτου θεάματος».
Η δαπάνη για το κτίσιμο του μεγάρου στοίχισε 439.650 δρχ. και παρέμεινε στην κατοχή της Σοφίας Σλήμαν ως το 1923. Άλλωστε ο Ερρίκος το “εδώρησεν εις την σύζυγόν του, με την προϋπόθεσιν ότι θα παρα-μείνη εις την κατοχήν της μετά τον θάνατον του συζύγου της, εφ’ όσον δεν θα υπανδρευθή εκ νέου, ως μικρόν δείγμα της προς αυτήν αγάπης του, τελικώς όμως εκληροδότησεν αυτό εις την Σοφίαν διά της διαθήκης του άνευ όρων.
“ Το κτίριο πέρασε στα χέρια του Δημοσίου για να ικανοποιηθούν οι υπερβολικές απαιτήσεις της πρώτης συζύγου του Αγαμέμνονος Σλήμαν, της Ναντίν Λίνκολν, μετέπειτα συζύγου του Ντίνου Τσαλδάρη, έναντι του ποσού των 27.000.000 δρχ., που κατεβλήθησαν κυρίως από το κληροδότημα του Αλέξανδρου Σούτζου (1926)”. Επίσης λέγεται πως τα χρήματα από την πώληση του μεγάρου δό¬θηκαν ως λύτρα στους ληστές Κουμπαίους όταν απήγαγαν στα Γιάννενα το βουλευτή Λ. Μελά, σύζυγο της Ανδρομάχης. Στη συνέχεια λειτούργησε ως Συμβούλιο Επικρατείας (1929-1934), μετά ως Άρειος Πάγος (1934-1980) και τέλος ως Εφετείο. (1981-1982). Σήμερα στον πρώτο όροφο φιλοξενείται το Νομισματικό Μουσείο.
ΣΧΕΔΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΟΣ ΕΡΡΙΚΟΥ ΣΧΛΙΜΑΝΝΟΥ
ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΟΔΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ
Ισόγειο, Αριθ. 1-5: Δωμάτια υπηρεσίας, 6: Υπόγειο.
Α΄όρ.: 9:αίθουσα, 10-12:χώροι κοιν. εκδηλώσεων, 12:Τραπεζαρία, 14-16:τουαλέτες
Β΄όρ: 17:χωλ, 18:βιβλ/κη, 19-20:δωμ. εργασίας,21:υπνοδ/τια, 22-25: διάφ. χρήσεις.
Σε πόνημα του καθηγητού Γ. Κορρέ, διαβάζουμε για την πρόσφατη ιστορία του κτιρίου: Ήδη, περί το 1980-81 αποφασίστηκε -με αναληθή στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία ο Σλήμαν είχε ορίσει στη διαθήκη του να γίνει το Ιλίου Μέλαθρον Νομισματικό Μουσείο- να στεγαστεί εκεί το Νομισματικό Μουσείο μαζί με ένα Μουσείο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ένα άλλο για τον Ερρίκο Σλήμαν. Τελικά παραχωρήθηκε από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου για την εγκατάσταση του Νομισματικού Μουσείου, χωρίς να έχει να αντιμετωπισθεί η μουσιολογική δεοντολογία και χωρίς να έχει γίνει σεβαστή η αδήριτος ανάγκη να χρησιμοποιούνται τα ιστορικά κτίρια ανάλογα με την ιστορία και τη διακόσμηση τους. Το Ιλίου Μέλαθρον αποτελείτο κόσμημα της πρωτεύουσας και πρέπει να ισχύσει η αρχή: τα μνημεία αυτής της σημασίας-όταν μάλιστα συνδέεται με την οφειλή μας απέναντι στην τεράστια προσφορά του Ερρίκου Σλήμαν για τη χώρα μας πρέπει να είναι στο σύνολο τους αφιερωμένα στο δημιουργό τους, όπως απαιτείται άλλωστε και για όλα τα υπόλοιπα μνημεία.
Γιώργος Σταυράκης
Συγγραφέας-Ποιητής
Μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών
Από την ανέκδοτη εργασία του με τίτλο "Οικουμενικός Φιλελληνισμός"