Η φιλοσοφική ματιά προσπάθησε να διαπεράσει τον κόσμο, να ερμηνεύσει τα όντα, να ανακαλύψει την ουσία τους: το στοιχείο εκείνο που παρά τις μεταβολές, τις αλλαγές, τις αλλοιώσεις έμενε σταθερό, αναλλοίωτο, ανώλεθρο, άχρονο. Η ατελεύτητη κίνηση των όντων, η ασταμάτητη ροή, το αιώνιο Γίγνεσθαι του κόσμου πραγματώνεται μέσα στους κόλπους μιάς ακίνητης και αμετάβλητης αρχής, μιάς άφθαρτης πρώτης αιτίας, ενός άναρχου Είναι.
«Η γιγαντομαχία περί της ουσίας» του κόσμου στους Προσωκρατικούς, η εννοιολόγησή τους στον Πλάτωνα, η καθολική θεώρηση του «όντος ως όντος» στον Αριστοτέλη κορυφώνεται ως απορία και μέριμνα για το Είναι στη σύγχρονη εποχή.
Τούτο το Είναι, η σύνολη πραγματικότητα, είναι το αντικείμενο της φιλοσοφίας. Υπάρχουν επίπεδα, μορφές πραγματικότητας, όπως η αισθητή, η ψυχική, η ιστορική, η νοητή και η υπερνοητή πραγματικότητα. Όμως η φιλοσοφία δε δέχτηκε ως αυτονόητο κανένα είδος αυτής της πραγματικότητας. Αντίθετα έθεσε και θέτει αμείλικτα τα ερωτήματα: για την ύπαρξη αντικειμενικής πραγματικότητας, για την ουσία, για τη δυνατότητα και το βαθμό γνώσεώς της, για το όργανο, δηλ. την αρχή ή την πηγή, από την οποία προέρχεται αυτή η γνώση.
Αρχικά η φιλοσοφική γνώση εμφανίστηκε ως έγκυρη και βέβαιη γνώση και η φιλοσοφία ως η κατ’ εξοχήν επιστήμη, ως καθολική επιστήμη που απέβλεπε στη θεώρηση όλων των μορφών της πραγματικότητας. Η έννοια της φιλοσοφίας ταυτιζόταν με την έννοια της επιστήμης. Φιλοσοφία και επιστήμη εσήμαιναν το αυτό στον Αριστοτέλη. Ύστερα όμως, οι επί μέρους επιστήμες αποσπάσθηκαν προοδευτικά από τη φιλοσοφία. Ο αγρός του Είναι κατακερματίζεται τώρα. Κάθε ειδική επιστήμη περιορίζεται σε ένα τμήμα του Όλου, το καθιστά κτήμα της και το γεωργεί σε βάθος: ερευνά συστηματικά και μεθοδικά τα φαινόμενά του. Έτσι η άλλοτε πλούσια σε αντικείμενα οικοδέσποινα, η φιλοσοφία, περιέρχεται σε θανάσιμη για την ίδια της την ύπαρξη ένδεια. Την ισχνή φωνή της πνίγει ο καλπασμός των επιστημών. Ποιο είναι το αντικείμενό της;
Την απορία αυτή για τη φιλοσοφία και το αντικείμενό της – και ειδικώτερα για τη Μεταφυσική – απηχεί ο Καντ (Κant), όταν παρομοιάζει τη φιλοσοφία με τη θρηνούσα Εκάβη, την απορφανισθείσα: «Υπήρξε εποχή που αυτή είχε το όνομα βασίλισσα των επιστημών και (......) άξιζε τότε πραγματικά τον τίτλο αυτό, επειδή το αντικείμενό της είχε εξαιρετική σημασία». Τώρα όμως, ο συρμός της εποχής μας υπαγορεύει κάθε περιφρόνηση απέναντί της, και η ευγενική οικοδέσποινα, απόβλητη και αποδιωγμένη, κλαίει όπως η Εκάβη: «Η πριν από λίγο κραταιότερη απ’ όλες και άνασα με τους τόσους γαμπρούς και τα τόσα τέκνα – ξεριζώνομαι τώρα από την πατρίδα και δίχως βιό σέρνομαι στην εξορία». Τον απορφανισμό της φιλοσοφίας υπογραμμίζει στην εποχή μας έντονα και ο Ράσσελ (Russel). Ο οποίος νομίζει ότι η φιλοσοφία είναι μια έννοια περιληπτική ανώριμων ακόμη για επιστημονική διαπραγμάτευση προβλημάτων, μια δεξαμενή όλων όσων δεν είναι δυνατό προς στιγμήν να γίνουν αντικείμενο κάποιου ειδικού επιστήμονα.
Παρ’ όλα αυτά η φιλοσοφία σήμερα ούτε λιγότερη είναι ούτε λιγότερο ζωντανή. Ο προβληματισμός της μάλιστα έγινε πλουσιότερος και βαθύτερος ακριβώς ένεκα της εξελίξεως των επιστημών. Ούτε επίσης η βαθμιαία ανεξαρτητοποίηση των επί μέρους επιστημών νέκρωσε τη φιλοσοφία. Γιατί με την απόσχιση ενός κλάδου αναφυόταν στη θέση του άλλος. Και έτσι το δέντρο της φιλοσοφίας άπλωνε βαθύτερα τις ρίζες του. Υπάρχουν άλλωστε προβλήματα που είναι αντικείμενα αποκλειστικά του φιλοσοφικού στοχασμού. Οι επιστημονικές αυτές περιοχές, στις οποίες μόνο το δέντρο της φιλοσοφίας μπορεί να βλαστήσει και να καρπίσει, είναι:
H γλώσσα: Η φιλοσοφία γίνεται αυστηροτάτη λογική πειθαρχία, σαφήνεια και μονοσημία: γλωσσική κριτική που στρέφεται ενάντια στη λεκτική δεισιδαιμονία και τα φραστικά νεφελώματα. Πολλά προβλήματα – «ψευδοπροβλήματα» - γεννιούνται από την καταχρηστική μεταχείριση της γλώσσας και λύονται μόνο με την αποσαφήνιση των προτάσεων.
Η γνώση: Η φιλοσοφία ως γνωσιολογία διερευνά τη δυνατότητα της γνώσεως, τις προϋποθέσεις και το κύρος της, τα όρια του δυνατού της γνώσεως και την πηγή της. Οι άλλες επιστήμες γνωρίζουν, η φιλοσοφία θέτει υπό αμφιβολία και αυτή τη βεβαιότητα. Η αλήθεια είναι το αντικείμενο του θεμελιώδους αυτού φιλοσοφικού κλάδου.
Η ύπαρξη, ο άνθρωπος: Η φιλοσοφία βλέπει τον άνθρωπο ως θεμέλιο κάθε πραγματικότητας, ως πρωταρχή κάθε είδους Είναι. Μέσα στο πνευματικό του όμμα φωτίζεται και καθρεφτίζεται, αποκαλύπτεται ο κόσμος. Αναλυτική της υπάρξεως επιχειρεί μόνον η φιλοσοφία. Και έτσι δεν δραπετεύει από τον κόσμο και τη ζωή.
Οι αξίες: H φιλοσοφία ως αξιολογία εξετάζει όχι απλώς τι είναι, αλλά τι πρέπει να είναι. Αυτό σημαίνει: ερευνά τις αξίες και τα είδη των αξιών, την αντικειμενική ισχύ και ιεράρχηση των αξιών, την σημασία τους για τον άνθρωπο και τη δυνατότητα οικοδομήσεως ενός συστήματος αξιών.
Η κοινωνία: Η φιλοσοφία ως φιλοσοφία της κοινωνίας και του πολιτισμού θέτει το ερώτημα για το στόχο της κοινωνικής πράξεως και την αποστολή της πολιτείας, για την ισχύ της και τη θέση του ατόμου μέσα σ’ αυτή. Κυρίως ερωτά για το τι είναι πρωταρχικό: το άτομο ή το σύνολο; Ποιο προηγείται και ποιο ακολουθεί; Η ελευθερία και η αξιοπρέπεια, η ηθική ευθύνη και το χρέος του, η οργάνωση του Κράτους κατά τρόπο που να παρέχεται στους επί μέρους ανθρώπους η δυνατότητα να πραγματοποιούν τις επιλογές τους, οι αξίες που στηρίζουν τον πολιτισμό, τα πλέγματα που απειλούν τον ενταγμένο μέσα στην κοινωνία άνθρωπο, η αυθαιρεσία της εξουσίας, η ποιότητα των νόμων και των κανόνων που ρυθμίζουν τις αμοιβαίες σχέσεις, η προσπάθεια του κοινωνισμού να χρησιμοποιεί το άτομο ως μέσο – και οι οδυνηρές συνέπειες από αυτή -, είναι μερικά ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία.
Η επιστήμη: Η φιλοσοφία ως επιστημολογία ερευνά τις αρχές, τα όρια, τις αμοιβαίες σχέσεις των επιστημών, το νόημα και την αξία τους, το υποκείμενο, τις υποθέσεις και τα εξαγόμενά τους. Κυρίως ερωτά τι είναι οι νόμοι που οι επιστήμες δέχονται ότι υπάρχουν. Η ειδική επιστήμη γνωρίζει ότι υπάρχουν φυσικοί, χημικοί, βιολογικοί, μαθηματικοί νόμοι, δίχως όμως να θέτει την ερώτηση τι είναι ο νόμος. Γιατί ένας νόμος δεν είναι ό,τι και ένα από τα πράγματα: δεν έχει καμιά από τις ιδιότητες των όντων. Κάθε ον είναι σε ένα συγκεκριμένο χώρο, χρόνο. Δημιουργείται, παρέρχεται, είναι ατομικό και δεν είναι αναγκαίο. Όμως, ένας μαθηματικός νόμος είναι ά-χωρος, άχρονος, αιώνιος, καθολικός και αναγκαίος. Ισχύει χωρίς να γίνεται αισθητός. Επομένως, δίπλα στο αισθητό, στο εξωτερικό, στο αντικειμενικό υπάρχει και κάτι άλλο: το ιδεατό, το Επέκεινα του κόσμου.
Το Επέκεινα: Η φιλοσοφία ως γνώση του Απόλυτου, του Υπερβατικού, του Απείρου φτάνει στα όρια εκείνα που δεν μπορεί να δρασκελίσει ο ανθρώπινος λόγος. Προς το Απόλυτο οδηγούν δύο δρόμοι: ο φιλοσοφικός και ο θρησκευτικός δρόμος. Η πίστη θέτει σε δεινή δοκιμασία την αντοχή της φιλοσοφικής γνώσεως.
Γρηγόριος Κωσταράς
Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών - Συγγραφέας
Απόσπασμα από το βιβλίο «Φιλοσοφική Προπαιδεία»
Έκδοση δέκατη – Αθήνα 2013
