Ἡ πλοκὴ τοῦ ἔργου διαδραματίζεται στὴν Λέσβο καὶ ὁ χῶρος ποὺ κινοῦνται οἱ ἥρωες δὲν εἶναι κάποια πόλη τοῦ νησιοῦ, ἂν καὶ ἀναφέρονται ἡ Μυτιλήνη καὶ ἡ Μήθυμνα, ἀλλὰ ἡ μαγευτικὴ λεσβιακὴ ὕπαιθρος, ἡ πλέον κατάλληλη γιὰ τὴν ἐκδήλωση καὶ ἀνάπτυξη μιᾶς πραγματικῆς καὶ ἁγνῆς ἐρωτικῆς ἱστορίας.
Ἡ Λέσβος εἶναι γνωστὴ ἀπ᾿ τοὺς ἀρχαϊκοὺς χρόνους γιὰ τοὺς ὑψηλοὺς μουσικοὺς καὶ ποιητές της, ὅπως ὁ Τέρπανδρος, ὁ Ἀρίων, ὁ Ἀλκαῖος καὶ ἡ Σαπφώ, γιὰ νὰ ἀρκεσθοῦμε στοὺς σπουδαιότερους. Εἶναι γνωστὴ ἀκόμη γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς λυρικῆς ποίησης καὶ μελωδίας ποὺ καλλιεργήθηκε πρίν ἀπὸ τὸν 7ο αἰ. π.Χ. ὥστε νὰ δοθεῖ ἀπ᾿ τοὺς μελετητὲς ἡ ὀνομασία «Λεσβιακὸν μέλος» στὸ ἀρχαιότερο εἶδος λυρικῆς ποίησης.
Ὁ Λόγγος, στὸ κλείσιμο πιὰ τῆς ἀρχαίας ἐποχῆς, καὶ μιᾶς λουσμένης ἀπ᾿ τὸ Ἀπολλώνιο φῶς μεγάλης πνευματικῆς περιόδου, ᾶς δίνει ἕνα μυθιστόρημα ποὺ περιέχει μέσα του ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ χαρακτήριζαν στοὺς προηγούμενους αἰῶνες τοὺς Λέσβιους. Κυρίαρχο στοιχεῖο στὸ μυθιστόρημα δὲ εἶναι ὁἜρως. Πιστεύω δὲ ὅτι τὸ ἔργο γράφηκε γι᾿ αὐτόν, ὅπως θὰ ἐξηγήσω παρακάτω.
Ἤδη ἀπ᾿ τὸ προοίμιο, ὁ Λόγγος δηλώνει πὼς τὰ θέματα τῆς, ἐξαιρετικῆς τέχνης, τοιχογραφίας ποὺ εἶδε, καὶ ποὺ ἦταν ἡ αἰτία νὰ γράψει τὸ μυθιστόρημά του, ἦταν ὅλα γύρω ἀπὸ τὸν ἔρωτα. Καὶ ἀποφαίνεται ἀκόμη πὼς «κανεὶς δὲν ἀπέφυγε τὸν ἔρωτα, μὰ οὔτε καὶ θὰ τὸν ἀποφύγει, ὅσο ὑπάρχει ὀμορφιὰ καὶ τὰ μάτια μας θὰ βλέπουν».
Ὁ Ἔρως, κατὰ τὴν Ἡσιόδειο Κοσμογονία, ἀποτελεῖ ἕνα ἀπ᾿ τὰ τρία πρωταρχικὰ στοιχεῖα τῆς Δημιουργίας, μαζὶ μὲ τὸ Χάος καὶ τὴν Γαῖα καὶ αὐτὸ δείχνει τὴν σπουδαιότητά του καὶ τὴν κομβικὴ θέση ποὺ κατέχει σ᾿ αὐτήν. Δείχνει πὼς εἶναι μία ἀπ᾿ τὶς πρωταρχικὲς ἀρχὲς γιὰ τὴν ζωὴ τῶν ὄντων καὶ τὴν συνοχὴ κάθε δημιουργήματος. Πὼς εἶναι ἡ ἀπαραίτητη προϋπόθεσις γιὰ τὴν συνέχεια τῆς ζωῆς καθώς, κατὰ τοὺς Ὀρφικούς, «καμμία δημιουργικὴ τάσις δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει χωρὶς τὴν ἐρωτικὴ ἔμπνευση». Ἄρα ὁἜρως εἶναι ἕνα αἴτιο τὸ ὁποῖο ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἕνωση, καὶ ἀπὸ αὐτὴν τὴν συνέχιση κάθε μορφῆς δημιουργίας καὶ γενικώτερα τὴν συνοχὴ τοῦ σύμπαντος. Εἶναι τὸ «κινοῦν αἴτιον» ποὺ προκαλεῖ τὶς ἑνώσεις τῶν κοσμικῶν στοιχείων. «Διότι τὰ πάντα ἕλκονται μεταξύ τους, καὶ παρακινούμενα τὸ ἕνα μὲ τὸ ἄλλο ἑνώνονται μεταξύ τους αἰωνίως, καὶ εἶναι ὁἜρως αὐτῶν νοερὸς καὶ ἡ συνουσία καὶ τὸ σμίξιμό τους ἀνέκφραστα», ὅπως προκύπτει ἀπ᾿ τὴν μελέτη τοῦ «Παρμενίδη» τοῦ Πλάτωνος. Πρέπει δὲ νὰ τονίσουμε ὅτι πρῶτος ὁ Ἡσίοδος κατονόμασε τὴν ἀρχικὴ αἰτία τῆς κινήσεως τοῦ καλοῦ καὶ τῆς δημιουργίας, θέτοντας τὸν Ἔρωτα στὴν ἀρχὴ τῆς Γενέσεως ἀλλὰ καὶ ὡς τὸ μέσον γιὰ νὰ πραγματοποιηθεῖ καὶ νὰ ἐκδιπλωθεῖ στὴν συνέχεια ἡ Γένεσις.
Βέβαια τὴν ἐποχὴ τοῦ Λόγγου, καὶ ἀκόμη πιὸ πρίν, ἡ ἀρχικὴ ἰδέα τοῦ Κοσμογονικοῦ Ἔρωτα εἶχε ἤδη ἀρχίσει νὰ ἀλλοιώνεται. Ἔτσι ὁ Ἔρως μεταμορφώνεται σὲ ἕναν λαμπρὸ θεό, ποὺ θεωρεῖται γυιὸς ἢ ἀκόλουθος τῆς Ἀφροδίτης, ποὺ τρυπᾶ μὲ τὰ βέλη του τὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ τοὺς ταλαιπωρεῖ μὲ τὰ παιχνίδια του. Καὶ ἐπειδὴ θεωρεῖται πάντοτε νέος, παριστάνεται ὡς ἕνα μικρό, σκληρὸ καὶ ἄκαρδο παιδί, ποὺ παίζει καὶ βασανίζει θεοὺς καὶ ἀνθρώπους. Ὁ Λόγγος στηρίζει ὅλη τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου στὰ σχέδια τοῦ Ἔρωτα. Ἂν καὶ συνεχῶς παρεμβαίνουν οἱ ἀγροτικὲς θεότητες, ὅπως ὁ Πὰν καὶ οἱ Νύμφες, οἱ ὁποῖες ἔχουν πρωταγωνιστικὸ ρόλο στὴν ὑπόθεση τοῦ ἔργου, τὸν πρῶτο ρόλο ἔχει ὁ θεὸς Ἔρως, τὸ σχέδιο τοῦ ὁποίου ὑπηρετοῦν ὅλοι, θεοὶ καὶ ἄνθρωποι.
Αὐτὸς ἀπεφάσισε νὰ ἑνωθοῦν ὁ Δάφνις καὶ ἡ Χλόη γι᾿ αὐτὸ καὶ φρόντισε νὰ σωθοῦν, ἂν καὶ οἱ γονεῖς τους τοὺς ἐγκατέλειψαν, νεογέννητα, γιὰ νὰ πεθάνουν. Κι αὐτὸς παρεμβαίνει συνεχῶς γιὰ νὰ ὁδηγήσει τὰ γεγονότα στὸ νὰ φέρουν τὸ αἴσιο τέλος. «Ἁρπάξατε ἀπ᾿ τοὺς βωμοὺς τὸ κορίτσι ποὺ θέλει ὁἜρως νὰ γίνει θρύλος» λέει στοὺς Μηθυμναίους ὁ θεὸς Πάν, ὅταν αὐτοὶ λεηλάτησαν τὴν ἀγροικία καὶ ἅρπαξαν τὰ κοπάδια καὶ τὴν Χλόη. Μὰ κι ὅταν ὁ Δάφνις παραπονιέται στὶς Νύμφες πὼς ἐπέτρεψαν στοὺς Μηθυμναίους νὰ ἁρπάξουν τὴν ἀγαπημένη του, ἐκεῖνες τὸν καθησυχάζουν καὶ τοῦ λένε πὼς «θὰ φροντίσει γιὰ ὅλα ὁἜρως».
Σαράντα φορὲς ἀναφέρεται ἡ λέξη Ἔρως στὸ μυθιστόρημα. Αὐτὸς κρύβεται πίσω ἀπὸ κάθε γεγονός, αὐτὸς δημιουργεῖ τὸ πλαίσιο καὶ αὐτὸς χρησιμοποιεῖ κάθε ἀναπάντεχο περιστατικὸ γιὰ νὰ ἐπιτύχουν τὰ σχέδιά του. Ὅταν π.χ. ὁ Δάφνις τριγυρνᾶ, μέσα στὸν βαρὺ χειμῶνα ἔξω ἀπ᾿ τὸ σπίτι τῆς Χλόης, δῆθεν ὅτι κυνηγάει πουλιά, ὁἜρως τὸν λυπᾶται καὶ κάνει τὸν σκύλο τοῦ Δρύαντα νὰ ἁρπάξει ἕνα κομμάτι κρέας, κι αὐτόν, κυνηγώντας τὸν σκύλο, νὰ βγεῖ ἔξω, νὰ δεῖ τὸν Δάφνι καὶ νὰ τὸν προσκαλέσει μέσα. Ἔτσι ἱκανοποιεῖ τὴν ἐπιθυμία τοῦ ἐρωτευμένου νέου ποὺ ἤθελε νὰ δεῖ τὴν ἀγαπημένη του.
Ἡ δράση τοῦ Ἔρωτα γίνεται εἴτε ἀθέατα εἴτε μέσω ὁραμάτων, ἕναν συνήθη τρόπος ἐπικοινωνίας τῶν θεῶν μὲ τοὺς θνητούς. Μεσω ὁράματος ἀναγκάζει τὸν Βρύαξι νὰ ἐλευθερώσει τὴν Χλόη καὶ μέσω ὁράματος τὸν ἄρχοντα Διονυσοφάνη νὰ συναινέσει μὲ τὸν γάμο τῶν δύο νεαρῶν ἐρωτευμένων..
ὉἜρως δὲν ἔχει μόνο χαρές, ἔχει λύπες καὶ καϋμοὺς λέει ὁ Λόγγος, ἐπισημαίνοντας κάτι ποὺ εἶναι γνωστὸ σὲ ὅλους ὅσους ἔχουν ἐρωτευθεῖ. «Πονοῦν οἱ ἐρωτευμένοι, ὅπως κι ἐμεῖς», λένε μεταξύ τους ὁ Δάφνις καὶ ἡ Χλόη, ὅταν ἀνακαλύπτουν πὼς εἶναι ὁ Ἔρως αὐτὸς ποὺ τοὺς κάνει νὰ νοιώθουν περίεργα καὶ πρωτόγνωρα· «δὲν νοιάζονται γιὰ τὸ φαΐ, ὅπως δὲν νοιαζόμαστε κι ἐμεῖς· δὲν μποροῦν νὰ κοιμηθοῦν, ὅπως γίνεται καὶ σὲ μᾶς τώρα· τοὺς φαίνεται πὼς καίγονται, ὅπως καιγόμαστε κι ἐμεῖς· θέλουν νὰ βλέπει ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, γι᾿ αὐτὸ κι ἐμεῖς παρακαλᾶμε νὰ ρθεῖ ἡ μέρα γρήγορα. Αὐτὸ μᾶλλον εἶν᾿ ὁ ἔρωτας κι ἐμεῖς ἀγαπιόμαστε χωρὶς νὰ τὸ γνωρίζουμε».
Σὲ ὅλο τὸ ἔργο παρατηροῦμε ὅτι εἶναι διάσπαρτη ἡ δράση καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Ἔρωτα. Ἐκεῖ ὅμως ὅπου ὁ Λόγγος ἀποκαλύπτει τὸν λόγο γιὰ τὸν ὁποῖον ἔγραψε τὸ ἔργο, εἶναι ἡ ἀφήγηση τοῦ γέρο-Φιλητᾶ γιὰ τὴν συνάντηση ποὺ εἶχε μὲ τὸν Ἔρωτα μέσα στὸν κῆπο του. Εἶναι πολὺ πιθανὸν νὰ ἔγραψε ὁ Λόγγος τὸ μυθιστόρημα σὲ περασμένη ἡλικία, καθὼς βλέπουμε στὸ ἔργο μία νοσταλγία γιὰ τὴν νεότητα καὶ μία ἐξιδανίκευση τῶν ἐρωτικῶν περιπετειῶν τῶν νέων. Καὶ ἴσως στὸ ἔργο του νὰ ἐμφανίζεται ὡς γέρο-Φιλητᾶς, καὶ τὰ λόγια του νὰ ἀποδίδουν τὶς δικές του, προσωπικὲς ἀναμνήσεις, ἢ κάποιες ἀνεκπλήρωτες ἐπιθυμίες του.
«Ὁ ἴδιος ὅταν ἤμουν νέος», λέει ὁ Λόγγος μέσα ἀπ᾿ τὰ λόγια τοῦ γέρο-Φιλητᾶ, «ἀγάπησα τὴν Ἀμαρυλλίδα καὶ οὔτε φαῒ σκεφτόμουν οὔτε νερὸ ἔπινα οὔτε κοιμόμουν. Πονοῦσα στὴν ψυχή, ἡ καρδιά μου ἔτρεμε καὶ τὸ σῶμα μου ἦταν παγωμένο· βογγοῦσα σὰν νὰ μὲ χτυποῦσαν, σιωποῦσα σὰν νἄ μουν νεκρός, κι ἔμπαινα στὰ ποτάμια γιατὶ καιόμουν. Καλοῦσα τὸν Πᾶναγιὰ βοήθεια, καθὼς κι αὐτὸς εἶχε ἀγαπήσει τὴν Πίτυ· παίνευα τὴν Ἠχὼ ποὺ φώναζε μετὰ ἀπὸ μένα τὸ ὄνομα τῆς Ἀμαρυλλίδος».
Πιστεύω λοιπὸν ὅτι ἡ ἐρωτικὴ ἱστορία τοῦ Δάφνι καὶ τῆς Χλόης εἶναι τὸ περίγραμμα γιὰ νὰ διατυπώσει ὁ Λόγγος τὶς ἀποκρυσταλλωμένες πιὰ ἀπόψεις του γιὰ τὸν Ἔρωτα, τώρα ποὺ εἶχε φθάσει σὲ ἡλικία ὅπου οἱ πόθοι ἔχουν καταλαγιάσει, ἡ σάρκα δὲν εἶναι πεινασμένη καὶ ἁρπακτική, καὶ τὸ παρελθὸν ἁπλώνεται μπροστά του σὰν μία τοιχογραφία, ὅπως αὐτὴ τοῦ ναοῦ στὸ Νυμφαῖο ποὺ εἶδε, νὰ τὴν παρατηρεῖ καὶ νὰ διαλογίζεται.
Ὁ Φιλητᾶς ὁ ὁποῖος εἶναι ἕνα πρόσωπο σεβαστό, ἔχει τὸν ρόλο τοῦ δασκάλου στὸν Ἔρωτα, μέσα στὸ ἔργο. Φιλητὴς ἢ φιλητὸς εἶναι ὁ ἀσπαζόμενος, ὁ ἐραστής, ὁ ἀξιαγάπητος. Ἡ δὲ ἐξαιρετικὴ περιγραφὴ ποὺ μᾶς δίνει, γιὰ τὸν ἀνθρωποποιημένο Ἔρωτα, σίγουρα θὰ ἦταν ἡ πιὸ διαδεδομένη στὴν ἐποχὴ ποὺ ἔζησε ὁ Λόγγος.
Ἔτσι ὅπως μποροῦσαν οἱ ἄνθρωποι νὰ ἀντιληφθοῦν αὐτὴν τὴν ἀέναη, κοσμογονική, ἑνωτικὴ δύναμη· ὡς ἕναν φτερωτὸ θεὸ δηλαδή. Διηγεῖται λοιπὸν ὁ γέρο-Φιλητᾶς ἢ ὁ Λόγγος, ὁ ὁποῖος φαίνεται ὅτι κατέχει καλὰ τὰ μυστικὰ τοῦ θεοῦ, πὼς ὁ Ἔρως τοῦ παρουσιάσθηκε σὰν ἕνα μικρό, γυμνὸ ἀγόρι, λευκὸ σὰν τὸ γάλα καὶ ξανθὸ σὰν τὴν φλόγα, ποὺ ἔλαμπε σὰν νὰ ἦταν φρεσκολουσμένο. Στοὺς ὤμους του εἶχε φτερὰ κι ἕνα τόξο μὲ βέλη. Πετοῦσε ἀνάλαφρα ἀνάμεσα στὰ λουλούδια καὶ σκαρφάλωνε στὰ κλαριὰ σὰν νεογέννητο περδικόπουλο ἢ σὰν ἀηδονόπουλο, κι ἦταν ἀδύνατο νὰ τὸν πιάσεις. Εἶχε γλυκειὰ φωνὴ ποὺ δὲν τὴν εἶχε οὔτε χελιδόνι, οὔτε ἀηδόνι, μὰ οὔτε καὶ ὁ γέρικος κύκνος, μὲ τὸ περίφημο «κύκνειο ἆσμα» του. Μὲ τέτοια φωνὴ ὁἜρως μίλησε στὸν γέρο-Φιλητᾶ ἀποκαλύπτοντάς του πὼς αὐτὸς φρόντισε ὥστε νὰ ἐρωτευθεῖ τὴν γυναίκα του τὴν Ἀμαρυλλίδα ὅταν ἦταν νέος. Κι ἀκόμη τοῦ εἶπε τὸν λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο βρίσκεται ἐκεῖ· διότι, λέει, «τώρα προσέχω τὸν Δάφνι καὶ τὴν Χλόη· καὶ κάθε πρωΐ, ἀφοῦ τοὺς φέρω κοντά, ἔρχομαι στὸν κῆπο κι ἀπολαμβάνω τὰ ἄνθη καὶ τὰ δέντρα, καὶ λούζομαι στὶς πηγὲς αὐτές. Γι᾿ αὐτὸ εἶναι τόσο ὄμορφα, γιατὶ ποτίζονται μὲ τὰ νερὰ ποὺ λούζομαι.»
«Ἐγὼ δὲν εἶμαι παιδί», συνεχίζει, «κι ἂς φαίνομαι· ἀλλὰ εἶμαι μεγαλύτερος κι ἀπ᾿ τὸν Κρόνο, τὸν αἰώνιο Χρόνο, κι ἀπ᾿ὅλους τοὺς αἰῶνες». Ἐδῶ βλέπουμε πὼς ὁ Λόγγος γνωρίζει τὴν πραγματικὴ ἔννοια τοῦ Ἔρωτα, ἀναγνωρίζοντας πὼς εἶναι ἕνα ἀπ᾿ τὰ παλαιότερα κοσμογονικὰ στοιχεῖα. Πρέπει ὅμως νὰ τὸν παρουσιάσει ὅπως γίνεται ἀντιληπτός. Καὶ ὁ γέρο-Φιλητᾶς ὁλοκληρώνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ ἔργο μὲ τὴν ἀποκάλυψη τῶν ἰδιοτήτων τοῦ Ἔρωτα· ὅτι εἶναι πάντοτε νέος, ὅτι ἀναζητᾶ πάντοτε τὸ κάλλος κι ὅτι αὐτὸς εἶναι ἡ αἰτία τῶν πάντων. Ἀκόμη ἀποκαλύπτει τὴν παντοδυναμία του πάνω σὲ θεοὺς καὶ σὲ ἀνθρώπους, ἀκόμη καὶ πάνω στὸν ἴδιο τὸν Δία. Ἐδῶ, σὲ μία ἐποχὴ ὅπου ἀσιατικὲς θεωρίες καὶ θρησκεῖες, καὶ πρωτόγονες λατρευτικὲς πρακτικὲς ἀρχίζουν νὰ έπιβάλλονται στὸν Ἑλληνικὸ χῶρο, καὶ ὁ Ἔρως νὰ ἐνοχοποιεῖται, ὁ Λόγγος, ἀφοῦ δίνει τὸ προσωνύμιο «Ποιμὴν» στὸν θεὸ Ἔρωτα, πασχίζει, σὲ μία ὕστατη προσπάθεια, νὰ ὑπενθυμίσει στὸν κόσμο τὴν πραγματικὴ ὑπόσταση αὐτοῦ τοῦ ἀενάως ρέοντος κοσμογονικοῦ καὶ δημιουργικοῦ στοιχείου:
«Τὸν Ἔρωτα παιδιά μου νὰ τιμᾶτε μὲ σπονδὲς κι ὁ Ἔρωτας θὰ σᾶς νοιάζεται… θεὸς εἶναι ὁἜρωτας παιδιά μου, νέος, ὄμορφος καὶ μπορεῖ νὰ πετᾶ. Γι᾿ αὐτὸ καὶ τὰ νιᾶτα χαίρεται, κυνηγάει τὸ κάλλος καὶ βάζει στὶς ψυχὲς φτερά. Μπορεῖ δὲ νὰ κάνει τόσα ποὺ ἀκόμη κι ὁ Ζεὺς δὲν μπορεῖ. Ἐξουσιάζει ὅλα τὰ πράγματα, ἐξουσιάζει τὰ ἄστρα, ἀκόμη καὶ τοὺς ὅμοιούς του θεοὺς ἐξουσιάζει. Ὅλα τὰ λουλούδια εἶναι ἔργα τοῦ Ἔρωτα. Τὰ φυτὰ δημιουργήματα δικά του. Γι᾿ αὐτὸν τρέχουν τὰ ποτάμια καὶ φυσοῦν οἱ ἄνεμοι.»
Μ᾿ αὐτὸν τὸν ὕμνο, θὰ λέγαμε, ὁλοκληρώνει ὁ Λόγγος ἢ Φιλητᾶς τὴν ἀποκάλυψη τοῦ Ἔρωτα στοὺς Λέσβιους συμπατριῶτες του ἀλλὰ καὶ σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο. Ἀποκαλύπτει τὴν ἐλπίδα καὶ τὴν αἰσιοδοξία. Νὰ γιατὶ τὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι τόσο σπουδαῖο καὶ γιατὶ παραμένει ἀθάνατο.
Απόστολος Γονιδέλλης
Συγγραφέας
Μέλος της «Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών»
