Ο σπουδαίος αυτός Ισπανός ποιητής και δραματουργός Γκαρθία Λόρκα ανήκε στη λεγόμενη «γενιά του 27» των συγγραφέων που προσέγγισε την ευρωπαϊκή αβάν – γκάρντ με εξαίσια φυσικά αποτελέσματα γι’ αυτό και ορίστηκε ως « Αργυρή εποχή» για την ισπανική λογοτεχνία.
« Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» είναι το τελευταίο έργο της επονομαζόμενης « αγροτικής τριλογίας» τραγωδιών με πρώτη τον « Ματωμένο Γάμο» και δεύτερη τη « Γέρμα» που εκτυλίσσονται στην Ισπανική Ανδαλουσιανή ύπαιθρο, εμπνευσμένος πάντα από υπαρκτά πρόσωπα της παιδικής του ηλικίας, συνθέτει ένα έργο που ξεφεύγει απ’ την απλή περιγραφή της καθημερινότητας των προσώπων, δηλαδή από το « φωτογραφικό ντοκουμέντο» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο ίδιος ο Λόρκα και εισέρχεται αποκαλυπτικά στο συγκρουσιακό μέρος της εξουσίας και των υπόδουλων μέσα απ’ τη χρήση του άσπρου – μαύρου, πέρα από την κάθε ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής στην Ανδαλουσία.
« Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» ανέβηκε για πρώτη φορά το 1954 με την Κατίνα Παξινού στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ο χώρος στον οποίο εκτυλίσσεται όλη η υπόθεση όπως δηλώνεται ξεκάθαρα από τον τίτλο του έργου είναι το πνιγηρό σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα.
Το έργο αρχίζει με θάνατο και τελειώνει επίσης με έναν άλλο θάνατο.
Η Μπερνάντα Άλμπα μετά το θάνατο του δεύτερου συζύγου της, επιβάλλει ένα μακρύ πένθος οκτώ ετών τόσο στην ίδια, όσο και στις κόρες της, πράγμα που σημαίνει τον απόλυτο εγκλεισμό τους στο σπίτι και την παντελή έλλειψη έστω και μιας στοιχειώδους επικοινωνίας με το ανδρικό φύλο.
Η Μπερνάρντα Άλμπα υπεροπτική εξ’ αιτίας της ανώτερης κοινωνικής της τάξης, θεωρώντας πως όλες οι άλλες είναι υποδεέστερες, ευτελείς, υποβάλλει τις κόρες της σ’ ένα μαρτύριο, σ’ έναν καθημερινό, αργό, αέναο θάνατο, σε μια δακέθυμη ζωή, τυραννική, χωρίς ούτε μια ικμάδα φωτός, ύπαρξης, ελευθερίας.
Όλες η Μαγκνταλένα, η Αμέλια, η Μαρτίριο, η Αδέλα φυλακισμένες, ακόμα και η Ανγκούστιας η κόρη της από τον πρώτο γάμο, μόνο αυτή έχει μια μικρή ελπίδα σωτηρίας κι αυτό λόγω της θέσης και της μεγάλης προίκας που έχει από τον πατέρα της κι έτσι ετοιμάζεται να παντρευτεί τον Πέπε Ρομάνο.
Ο Πέπε Ρομάνο το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου για όλες, το κόκκινο πανί, η παντιέρα της επανάστασής τους, η λευκή σημαία της απελευθέρωσης, τα σιβυλλικά όνειρα για έρωτα, για πάθος, για γάμο, για τις ηδονές της σάρκας, για φυγή, για ελευθερία μα και το μήλο της έριδος για τις αδελφές που θα μεγιστοποιήσει την έχθρα μεταξύ τους κι αυτή θα είναι και η καταδίκη τους, η τραγική τους μοίρα.
Έγκλειστη ακόμα κι η υπηρέτρια του σπιτιού η Πόνθια, ίσως η μοναδική που μπορεί να έχει με την Μπερνάρντα τα πιο ακραιφνή, σκληρά και ειλικρινή τετ- α-τετ διαλόγων.
Ο Αλέξανδρος Κοέν είχε διττή ευθύνη, πρώτον της μετάφρασης και δεύτερον της σκηνοθεσίας του έργου, δημιουργώντας μια επί της ουσίας εξαιρετική παράσταση.
Ο σκηνοθέτης Αλέξανδρος Κοέν, έχοντας στη φαρέτρα του ένα πολύ σημαντικό έργο αυτό του Λόρκα, πολυειδές, με πλούσιους συμβολισμούς, το οποίο ουσιαστικά λειτούργησε και ως προάγγελος της επιβολής του φασιστικού καθεστώτος από τον Φράνκο, όπου αμέσως μετά άγνωστοι φασίστες δολοφόνησαν τον Λόρκα, κατόρθωσε να διεισδύσει με αριστοτεχνικό τρόπο, στα βαθειά νερά του Λόρκα και να φέρει στο φως και τις πιο κρυφές και ανεξερεύνητες πτυχές της σημειολογίας του κειμένου.
Ο Αλέξανδρος Κοέν με τη δική του σκηνοθετική οπτική φεύγει από τα στενά πλαίσια του προφανούς, καταυγάζοντας τις μεγάλες σημειολογικές αλήθειες που οικοδομούν ένα έργο με κοινωνικό υπόβαθρο, με ψυχολογική δόμηση των υπαρξιακών αναζητήσεων που η ίδια η φύση υποβάλλει τόσο απλά και ελεύθερα και οικοδομεί μια σύγχρονη θεατρική πράξη, χωρίς τα τυπικά ηθογραφικά δεδομένα, μια παράσταση με ήθος που σέβεται το δομικό πλαίσιο του συγγραφέα, χωρίς να αλλοιώνει ή να αφαιρεί κάτι, αλλά και που τοποθετείται στο σήμερα, σχολιάζοντας με ευφυή και ευρηματικό τρόπο τους τριγμούς στα θεμέλια της κοινωνίας.
Ο Αλέξανδρος Κοέν ρίχνει άπλετο φως στην εστία, στο σπίτι, στο λίκνο, στην πρώτη μορφή οικογενειακής - κοινωνικής δομής, εκεί όπου εφαρμόζονται οι πρώτοι κανόνες, μπαίνουν όρια, φραγμοί, απαγορεύσεις, διαταγές που πρέπει απαρέγκλιτα να εκτελούνται πάραυτα, εν προκειμένω σε μια αλγεινή οικογενειακή εστία που λειτουργεί σαν φυλακή, με μια μητέρα εξουσιαστική, αυταρχική, τυραννική στο πρόσωπο της οποίας καθρεφτίζεται το αδίστακτο και ανελέητο πρόσωπο της εξουσίας που θέλει να καταδυναστεύσει και να κρατά υπόδουλους ανθρώπους, λαούς ολόκληρους κάτω από το Άγιο πέπλο των νόμων, της ηθικής, των αρχών, έτσι η εξουσία είναι πιο εύκολη μ’ έναν υπόδουλο και φοβισμένο λαό.
Επίσης ο σκηνοθέτης Αλέξανδρος Κοέν, με αριστοτεχνικό τρόπο αναδεικνύει αυτό το διπολικό παιχνίδι του φωτός και του σκότους, δηλαδή του καλού και του κακού, της αγνότητας και της αμαρτίας, του ηθικού και του βορβορώδους, του άπεφθου και του ονείδους.
Στην προκειμένη περίπτωση το φως είναι ο έρωτας ο αγνός, ο αμόλυντος, ο άχραντος, η ανάγκη για ζωή, η ανάγκη για ελπίδα, για πάθος ψυχής, για πορεία προς το φως σαν τις χρυσαλλίδες που τις τραβάει σαν μαγνήτης το φως κι αυτές διψασμένες ίπτανται για να το φτάσουν, μα μόλις το αγγίξουν καίγονται.
Ο έρωτας ο απαγορευμένος καρπός του καθωσπρεπισμού, μιας παράλογης καθεστηκυίας τάξης, αυτός είναι το όχημα της επανάστασης, της έκρηξης, της εναντίωσης στην κατάφορη αδικία που υφίστανται όλες οι κόρες της Μπερνάρντα Άλμπα, αυτός είναι η ελευθερία απ’ την αιχμαλωσία της ψυχής , του σώματος και κυρίως του πνεύματος που επιβάλλουν οι κανόνες σε μια ευρύτερη κοινωνική δομή που κυριαρχούν η δικαιοσύνη και η αδικία.
Η απόλυτη δε κορύφωση αυτού του παραθετικού μορφολογικού σχήματος δικαιοσύνη – αδικία, ολοκληρώνεται με το θάνατο της μικρότερης κόρης της Αδέλας, της αγνής, άφθαρτης αυτής μορφής που τόλμησε να σπάσει τα θεμέλια μιας νοσηρής ηθικής κάνοντας την επανάστασή της μέσω του έρωτα, να διεκδικήσει τα θέλω της, τα όνειρά της, την αξιοπρέπειά της, την ακούμε να λέει: « αυτό το σπίτι έχει θάνατο» και να καταλήξει να πεθάνει από το ανάλγητο πρόσωπο της εξουσίας, το απαύγασμα της αδικίας.
Έτσι ο Αλέξανδρος Κοέν μέσα από τη θαυμαστή σκηνοθετική του προσέγγιση, κατορθώνει να φέρει το έργο που γράφτηκε το 1936, να πατάει πάνω στα θεμέλια της κοινωνίας του σήμερα, να κατακεραυνώνει το ανάλγητο πρόσωπο της εξουσίας, το περίτεχνο ικρίωμα που στερεί δικαιώματα, ελευθερίες, ανεξαρτησίες, μέσα από το χρυσό περίβλημα μιας κατ’ ευφημισμόν δημοκρατίας.
Την σκηνοθετική οπτική του Αλέξανδρου Κοέν, ενισχύουν έτι περισσότερο τόσο τα σκηνικά, όσο και τα κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη.
Ο Κωνσταντίνος Ζαμάνης τόσο μέσα από την σκηνογραφική του επιμέλεια, όσο και την ενδυματολογική, δημιουργεί ένα σκηνικό τοπίο εγκλεισμού και φρίκης, με τις κόρες της Μπερνάρντα Άλμπα να φορούν στολές φυλακής, γκρίζες, θαμπές, που δεν αρμόζουν στο νεαρό της ηλικίας τους και στην αγνότητα που φέρουν, μια σειρά από σιδερένιες καρέκλες – αποκρουστικές, σύμφωνες με τη ζωή που βιώνουν, ένα γραφείο επιβλητικό πίσω απ’ το οποίο βρίσκεται πάντα το άτεγκτο πρόσωπο της Μπερνάρντα κι ένα πορτατίφ πάνω του με το σκληρό και αδίστακτο φως του, ωσάν ιεροεξεταστής να προσπαθεί να εκμαιεύσει την αλήθεια απ’ το ψέμα, και συνάμα να νουθετήσει για τις ηθικές αξίες, τον συντηρητισμό που αρμόζει στην τάξη τους, την υποταγή ακόμα και στη θρησκεία.
Στο ίδιο σκοτεινό και ερεβώδες πλαίσιο κινείται και το κοστούμι της Μπερνάρντα Άλμπα, στενό- πνιγηρό και σκοτεινό σαν την ίδια.
Σ’ αυτό το ερεβώδες σκηνικό τοπίο που δημιούργησε ο Κωνσταντίνος Ζαμάνης στον οποίο οφείλουμε να αποδώσουμε τα εύσημα, υπάρχει μόνο μια μικρή ικμάδα φωτός, από ένα σιδερένιο καγκελόφραχτο παράθυρο, όπου μπορούν να δουν λιγοστό φως και ν’ αναπνεύσουν οι κόρες της Μπερνάρντα Άλμπα.
Το θλιβερό και αποτροπιαστικό αυτό σκηνικό τοπίο, όπως έχει διαμορφωθεί έρχεται να ενισχύσει και να μεγιστοποιήσει η απόκοσμη μουσική σύνθεση του Γιώργου Πούλιου.
Το συμβολικό παιχνίδι των φωτοσκιάσεων επιτυγχάνει αριστουργηματικά με τους αισθητικά άρτιους φωτισμούς του ο Αλέξανδρος Αεξάνδρου.
Άλλοτε μ’ ένα φως θερμό που εστιάζει στο φως που έρχεται από το καγκελόφραχτο παράθυρο, αλλά και στην ερωτική δίψα των κοριτσιών που αναγκάζονται να ζουν καταπιεσμένες δίχως έρωτα, με τα κορμιά τους νεκρά, μαραμένα, αποστεωμένα απ’ τις ηδονές της σάρκας.
Κι άλλοτε πάλι μ’ ένα φως ψυχρό, ανακριτικό θαρρείς, καθώς τις στήνει όλες στον τοίχο με μόνο φωτισμό στα τρομαγμένα πρόσωπά τους, σαν να βρίσκονται στον ανακριτή ή ακόμα και στο απόσπασμα.
Συγχαρητήρια όμως πρέπει να αποδοθούν στον Αλέξανδρο Αλεξάνδρου και για το φωτισμό του προσώπου της Μπερνάρντα Άλμπα, που κατορθώνει να φωτίσει τον ψυχισμό της.
Η μεγάλη κυρία του θεάτρου Αιμιλία Υψηλάντη, ενδύεται μοναδικά το αυστηρό και συνάμα τυραννικό κοστούμι της Μπερνάρντα Άλμπα, δημιουργώντας μια ερμηνεία συγκλονιστική.
Σε αντίθεση με τις αγωνιώδεις προσπάθειες σωτηρίας που επιδεικνύουν οι κόρες της, η ίδια βυθισμένη στον δικό της εσωτερικό κόσμο στοχασμού, την ακούμε να λέει: « ο καθένας ξέρει τι κρύβει η καρδιά του», αλλά και με ένα ύφος μειλίχιο, γίνεται ακόμα πιο διαπεραστική η κυριαρχία της στο χώρο.
Την ακούμε να λέει: « Εδώ μέσα γίνεται ότι διατάζω εγώ» η ψυχρή, σταθερή και άτεγκτη φωνή της όπως ακούγεται από τα μεγάφωνα, ενισχύει την τυραννική ατμόσφαιρα της φυλακής που η ίδια έχει δημιουργήσει.
Η Αιμιλία Υψηλάντη κατορθώνει μέσα από την αποκαλυπτική ερμηνεία της, ως Μπερνάρντα Άλμπα, να συγκεράσει τόσους συμβολισμούς στο πρόσωπό της, είναι η εξουσία η ανάλγητη, η ανελέητη, η στυγνή, η δολοφονική, η απάνθρωπη, η ανοίκεια, η ιταμή και συνάμα είναι και όλη η πατριαρχική εξουσία εκπεφρασμένη στα πλαίσια του μισογυνισμού όταν την ακούμε να λέει: « Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τιμωρία απ’ το να γεννηθείς γυναίκα» κι ύστερα πάλι: « Οι κόρες μου δεν χρειάζονται άντρα».
Έχει κατορθώσει να υπερβεί την γυναικεία της φύση πίσω από ένα πέπλο άκρατου μοναχισμού, προσπαθώντας παράλληλα να καταστρατηγήσει τη γυναικεία φύση και των ενστίκτων που αυτή υποβάλλει και στις θυγατέρες της.
Ηθική, θρησκεία, άλογη δικαιοσύνη κι εξουσία αμείλικτη, βρίσκουν τη άψογη, καλοδουλεμένη και συνταρακτική ερμηνεία στο πρόσωπο της Αιμιλίας Υψηλάντη.
« Η κόρη μου πέθανε παρθένα. Ξεκρεμάστε τη και πηγαίντε την στο δωμάτιό της και ντύστε τη στα λευκά» μας λέει η Μπερνάρντα Άλμπα δια στόματος Αιμιλίας Υψηλάντη για τη μικρότερη κόρη Αδέλα, ο στόχος επετεύχθη, ολοκληρώθηκε ένας άμωμος κύκλος ζωής, μέσα από την αριστοτεχνική και ταυτόχρονα ανατριχιαστική ερμηνεία της Αιμιλίας Υψηλάντη.
Οι κυρίες Νεκταρία Γιαννουδάκη, Ιωάννα Αγγελίδη, Αλεξάνδρα Κουλούρη, Δάφνη Καμμένου, Μαρία Σαρέλη και Φλώρα Καραβελατζή επιτελούν μοναδικά τους σκοπούς του σκηνοθέτη Αλέξανδρου Κοέν , μέσα από τις συνταρακτικές ερμηνείες τους αναδεικνύοντας όλο το φάσμα των συμβολισμών σ’ ένα σουρεαλιστικό επίπεδο πέρα και πάνω από τα όρια της λογικής και φυσικά της πραγματικότητας σε συνεργασία με τη Σοφία Μιχαήλ που είχε την κινησιολογική επιμέλεια.
Η Σοφία Μιχαήλ, με την εξαιρετικά προσεγμένη δουλειά της κινεί τα νήματα ωσάν χορός αρχαίας τραγωδίας, σωματοποιεί τον πόνο τους, την απόγνωσή τους, τις ανάγκες τους για τις ηδονές του έρωτα, αλλά και τις αγωνιώδεις προσπάθειές τους για ελευθερία, τον κοπετό τους όταν ανεβαίνουν την ανηφόρα της δικής τους ζωής, ως το καγκελόφραχτο παράθυρο, το βαρύ σταυρό που φέρουν στις πλάτες τους και το μίσος που τόσο αδίστακτα εκδηλώνει η μια απέναντι στην άλλη.
« Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα αποτελεί μια επαναστατική κραυγή για κάθε άνθρωπο που του κλέβουν τη ζωή, που καπηλεύονται τα συναισθήματα και τις αξίες του, για κάθε φυλακισμένο λαό, για κάθε καταδυναστευμένη ύπαρξη απέναντι στο δυνάστη της, για κάθε κακοποιημένη ανθρώπινη μορφή, είναι η κραυγή απέναντι στην αδικία, την ισοπέδωση, σε όποια μορφή κοινωνίας, αυτό το κατατάσσει στο αγλάισμα των θεατρικών έργων της παγκόσμιας δραματουργίας, η διαχρονικότητα των μηνυμάτων του στο διηνεκές, αυτό ήταν και το μέγιστο επίτευγμα του σκηνοθέτη Αλέξανδρου Κοέν, η ανάδειξη των συμβόλων, σύμφωνα πάντα με τα λόγια του ίδιου του Λόρκα: « Εγώ πάντα θα είμαι στο πλευρό αυτών που δεν έχουν τίποτα και στους οποίους δεν επιτρέπεται να απολαύσουν ειρηνικά το τίποτα που έχουν».
Μαριλιάνα Ρηγοπούλου
Εκπαιδευτικός, Σοπράνο, Κριτικός θεάτρου
