Είναι από τα λόγια που λειτουργούν μέσα μου σαν έξοδος κινδύνου, σαν σημαιάκι περηφάνιας. Η περηφάνια δεν έχει να κάνει με την ταπείνωση, δεν είναι αντίθετη. Θα έλεγα μάλιστα πως η ταπείνωση, όπως και η σεμνότητα, είναι πάντοτε αξιοπρεπείς. Ταπείνωση μεταξύ άλλων σημαίνει πως σέβομαι βαθιά τα αισθήματα του άλλου, και ακόμη πιο πολύ τα αισθήματά του προς το δικό μου πρόσωπο. Δεν επιτρέπεται να τα αγνοήσω, να τα διαστρέψω, να τα επιβάλω. Άσε που ποτέ δεν επιβάλλονται αισθήματα, είναι η πιο ανεξάρτητη, αυτόνομη περιοχή της ύπαρξής μας, σαν άλλος άνθρωπος. Ο εξευτελισμός της επιμονής λοιπόν περισσότερο πιθανό είναι να κρύβει εγωισμό παρά ταπείνωση, περισσότερο δύναμη, διαστροφική έστω των πραγμάτων δύναμη, παρά αδυναμία, όπως τείνουν να νομίζουν οι επίμονοι. Δεν μας επιτρέπεται λοιπόν να επιβάλλουμε την παρουσία μας, τη γνώμη μας, τη βοήθειά μας, τη λατρεία μας, αν ο άλλος δεν το θέλει. Ούτε κανένας δικαιούται «να σώσει» κάποιον που αρνείται να σωθεί, και μάλιστα με τον τρόπο που εμείς εννοούμε τη λύτρωσή του. Η υπόθεση της σωτηρίας ή του χαμού είναι μια αποκλειστικά δική του υπόθεση, η κορωνίδα της ελευθερίας του. Τέτοιες «με το ζόρι σωτηρίες» επιβάλλουν μονάχα τα δικτατορικά καθεστώτα που ξέρουν το καλό του άλλου, χωρίς να το ξέρει ο ίδιος.
Η αυτόκλητη βοήθεια είναι καταρχήν απορριπτέα. Αν και, όπως θα δούμε παρακάτω, ο λόγος που ένας άνθρωπος δεν εγκαταλείπει με τίποτα έναν άλλο, ο οποίος δυσφορεί κοντά του και θέλει να ξεφύγει, σχεδόν ποτέ δεν είναι για το συμφέρον του άλλου, όπως διατείνεται, ζητώντας συνάμα και εύσημα για την απέραντη καρτερία του. Τέτοιες εξηγήσεις προέρχονται από μια επιπλέον πρόφαση του αλύγιστου εγωισμού μας. Του ακλόνητου μόνο δικού μας συμφέροντος, υλικού ή ψυχολογικού.
Θυμάμαι μια περίπτωση στα δικαστήρια επαρχιακής πόλης, όπου ο δικαστής ρωτούσε τη σε διάσταση γυναίκα (δεν ίσχυε ακόμη ο νόμος του αυτόματου, ύστερα από κάποια έτη απόστασης, διαζυγίου) γιατί δεν αποδεσμεύει επιτέλους το σύζυγο που τόσα χρόνια ζητάει διαζύγιο και έχει ήδη αποκτήσει μεγάλα παιδιά με άλλη γυναίκα; Εκείνη τότε απάντησε: «Γιατί δε θέλω να χάσω τον άντρα μου!» Και ο δικαστής απορημένος: «Μα έχετε να τον δειτε τριανταέξι χρόνια!...».
Οι άνθρωποι που αδυνατούν – ας πούμε «δυσκολεύονται», για να είμαστε πιο επιεικείς – να απομακρυνθούν από κάποιον που ζητάει να φύγει, ισχυρίζονται πονεμένα στους άλλους, και στον εαυτό τους τον ίδιο, πως δε φεύγουν από κοντά του, δεν τον εγκαταλείπουν, γιατί τον αγαπούν υπερβολικά. Γιατί είναι βέβαιοι, λένε, ότι εκείνος ή εκείνη, κατά βάθος, δεν επιθυμεί τον αποχωρισμό, ακόμη κι αν το δηλώνει περίτρανα, ακόμη κι αν εξαφανίζεται, ακόμη κι αν καταθέτει αγωγές διαζυγίου. Οι ίδιοι «το ξέρουν καλά» πως δεν το εννοεί, κάτι άλλο του συμβαίνει και θα κάτσουν να το υποστούν από αγάπη. Ισχυρίζονται πως ο άλλος περνάει μια κρίση, κάποιοι τρίτοι τον επηρεάζουν, δεν ξέρει τι λέει, πως τον μάτιασαν, του έχουν κάνει μάγια. Πως εμφανίστηκε κάποια ψυχολογική διαταραχή, λόγω ηλικίας, και απαγορεύεται να τον αφήσουν μόνο του, ειδικά τώρα που έχει πρόβλημα. Τι να κάνουν... Θα του συμπαρασταθούν! Κάνουν υπομονή. Βρίσκουν πλήθος φλύαρων επιχειρημάτων για να υποστηρίξουν την άποψή τους. Θέλουν ακροατές να τους θαυμάζουν, να τους λυπούνται, να επιβεβαιώνουν αυτά που προσπαθούν να πιστέψουν και να γίνουν πιστευτά. Ανακοινώνουν πως παραμένουν κοντά του θυσιαστικά, «για το καλό του».
Είναι καθαρή υποκρισία τέτοιοι ισχυρισμοί, σε βαρύτερη μορφή, ένταση και διάρκεια μπορεί να εξελιχθούν σε ψυχωτικό παραλήρημα. Οι ευφυείς άνθρωποι οργανώνουν παραληρήματα εξαιρετικά αληθοφανή. Ο κάθε ξένος μπορεί να συγκινηθεί στην αρχή μαζί τους. Ιστορίες μακρόλογες, με λεπτομέρειες ζωηρές που δεν έχουν σχέση με το πνεύμα αλλά συχνότατα και με το γράμμα της αληθινής ιστορίας. Μπορούν να εμφανιστούν σε εκπομπές στην τηλεόραση και να κάνουν μια ολόκληρη χώρα να συνηγορήσει στο δράμα τους. Να τους συμπονέσει. Τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, είναι τρομερά ικανοί να παραπλανήσουν. Ο υστερικός τύπος, μάλιστα, θα πιστέψει και ο ίδιος ακόμη και τα πιο τραβηγμένα δικά του ψέματα και θα παρασυρθεί σε ένα θέατρο συγκλονιστικό. Είναι σίγουρος την ώρα που διηγείται ότι ακριβώς έτσι έχουν τα πράγματα. Πάσχει και ταυτίζεται ως θεατής του εαυτού του.
Τέτοιες προσωπικότητες δεν απομακρύνονται, γιατί δεν αντέχουν οι ίδιοι να μείνουν μόνοι, χωρίς τον άλλον από τον οποίον αντλούν ταυτότητα. Αδύναμοι ψυχισμοί, εξαρτημένοι ή ναρκισσιστικοί, αν απομείνουν μόνοι θα πέσουν στο εσωτερικό τους κενό που ποτέ υγιώς δεν πλήρωσαν με υγιείς επιλογές ελεύθερες, με όντως προσωπική άποψη και νοήματα ζωής. Έχουν μπει σε ένα γάμο, δεσμό, φιλία, σχέση με παιδί, όχι από καθαρή αγάπη, αλλά από εξάρτηση και ταύτιση ώστε να νιώθουν αντανακλαστικά ότι έχουν πρόσωπο, όσο γίνεται σεβαστό κσι αποδεκτό απ’ τους τρίτους, πρόσωπο που είναι όμως όχι αυθεντικό αλλά βιτρίνα. Στραγγίζουν αίμα από το ταίρι τους και επιβεβαιώνονται ταυτόχρονα από ένα κοινωνικό κύκλο. Καταρρέουν άμα βρεθούν ολομόναχοι, μια αντανάκλαση δεν υπάρχει από μόνη της.
Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου – όσο βάρβαρα και αν τους αποδιώχνει ο άλλος – δεν απομακρύνονται, γιατί δεν αντέχουν να παραδεχθούν μιαν απόρριψη, μια δική τους αποτυχία στη σχέση. Τους είναι αβάσταχτη μια ματαίωση και μια παραίτηση. Τους είναι αδιανόητο πως κάποιος δεν τους επιθυμεί. Δεν το χωράει ο νους τους. Τους εξοργίζει επικίνδυνα και τους ερεθίζει τις μειονεξίες. Δεν είναι μόνο αδυναμία η άρνηση να πουν αντίο, όταν όλα φανερώνουν πως αυτό οφείλουν να πουν, η άρνηση να καταλάβουν πως μια σχέση τελείωσε. Είναι και ένας υπέρμετρος εγωισμός, πεισματωμένος, αγριεμένος κι αδίστακτος, ώστε επιμένουν να συντηρούν εκείνο που θέλουν, να επιδιώκουν αυτό που επιθυμούν , να εκδικούνται κάποτε εκείνον που τους τα χαλάει και δεν τους παρέχει ό,τι ζητούν. Τον λατρεύουν όσο τους δίνεται και τον μισούν όταν τους αφήνει. Με τίποτα δεν ηρεμούν.
Ακόμη κι αν τοπικά αναγκαστούν να αποστασιοποιηθούν, ο νους τους και ο λογισμός τους μένουν προσκολλημένα στο θέμα τους με εμμονή που κάποτε φτάνει τη μανία, ατέρμονα σχεδιάζουν και φαντασιώνονται επιχειρήσεις προσέγγισης ή εκδίκησης. Με άγχος αναρωτιούνται αδιαλείπτως: Μήπως έπρεπε να κάνω κι αυτό; Μήπως παραμέλησα κάτι; Αν πράξω έτσι, θα τον τραβήξω κοντά μου; Μήπως είπε εκείνη την κουβέντα αλλά από πίσω δεν το εννοούσε; Τι εννοούσε;
Ο πυρετός του νου είναι δημιουργικότατος και ευρηματικότατος σε σενάρια που όμως δεν έχουν βάση. Σε εμπλοκές και συνθέσεις απίστευτες, ενώ η πραγματικότητα απλώνεται μπροστά τους απλή, ολοφάνερη, κραυγαλέα για κάθε ψύχραιμο τρίτο.
Οι σχέσεις αληθινής ένωσης είναι εκείνες που διατηρούν το φυσικό δικαίωμα ανά πάσα στιγμή να διαλυθούν. Εκείνες που επιτρέπουν στο κάθε μέρος, ανά πάσα στιγμή, να αλλάξει γνώμη. Οι σχέσεις είναι μόνο εν ελευθερία. Δένεσαι με τον άλλον σε δεσμό, μονάχα αν και δύο συμφωνούν. Είτε για φιλία πρόκειται,είτε για ειδύλλιο, είτε για γάμο, είτε ακόμη και για σχέση γονιού με το ενήλικο παιδί του. Και συνεχίζεις το δεσμό εφόσον και οι δύο συμφωνούν να συνεχίζουν. Κάποτε άκουσα έναν άντρα, που αρνιόταν να δεχθεί χωρισμό από το ταίρι του, να της φωνάζει θυμωμένος: «Δεν μπορείς να με χωρίσεις! Για να χωρίσουμε, πρέπει να το θέλουμε και οι δυο, εγώ δεν το θέλω!...» Τελείως ανεστραμμένοι δηλαδή οι όροι της συνύπαρξης. Μια σοφιστεία, περίπου λογοπαίγνιο, που αμφιβάλλω αν την πίστευε και ο ίδιος. Όπως, επίσης, άκουσα φίλη να μου διηγείται απελπισμένη, κλαίγοντας, πόσο άθλιες ήταν οι διακοπές με το σύντοφό της. Σε λίγη ώρα ο άντρας της επέστρεψε και μπήκε στο δωμάτιο όπου μιλούσαμε, κάθισε κοντά μας και, πιάνοντας το χέρι της τρυφερά, μου είπε πως πέρασαν τις πιο υπέροχες διακοπές της ζωής τους... Έμεινα άναυδη! Αναρωτιόμουν για ώρες μετά τι να συμβαίνει, σαν αστυνομικό αίνιγμα. Τη φίλη την ξέρω χρόνια και την πιστεύω, είναι άνθρωπος ισορροπημένος και ειλικρινής. Τι συμβαίνει με τον άντρα της; Να συγκινηθώ μαζί του ή να αγανακτήσω; Από αγαθότητα και αγάπη βλέπει έτσι αντίθετα τις διακοπές τους ή από πονηριά; Είναι δυνατόν ένας φυσιολογικός άνθρωπος να μην αντιλαμβάνεται τι αισθάνεται κοντά του το ταίρι του; Να θεωρεί μάλιστα πως νιώθει τα τελείως αντίθετα απ’ αυτά που νιώθει; Είναι τρελός; Η φίλη μου ήταν ολοφάνερο πως είχε κακοπεράσει, μάτια με μαύρους κύκλους, χλωμή, βλέμμα κλαμένο, πιο αδύνατη. Είναι αγάπη προς εκείνην η στάση του ή αγάπη για τη δική του καλοπέραση μέχρι αναλγησίας; Κατέληξα στο δεύτερο ή πως είναι τρελός. Σύντομα άλλωστε η φίλη μου χώρισε και, για να γλιτώσει από την καταδίωξη, τις ικεσίες, τους συναισθηματικούς εκβιασμούς και τις απειλές, μετανάστευσε σε πόλη του εξωτερικού.
Προσωπικά, οι υπερβολικά επίμονοι στο να διεκδικούν τον άλλον με τρομάζουν. Αισθάνομαι πως υπάρχει κάτι φοβικό, απειλητικό και παρανοϊκό σ’ αυτές τις συμπεριφορές. Μου προξενεί πνιγμό. Δεν ξέρω πού και πόσο παλιά ριζώνει μια τέτοια μου αντίδραση, σε ποια απωθημένη μνήμη, σε ποια ανηπόφορη ξεχασμένη καταπίεση που κάποτε ίσως δέχτηκα. Όμως, ακόμη κι αν δεν έφτανα σ’ αυτά τα υπερβολικά όρια, πάλι η επίμονη διεκδίκηση του άλλου θα μου ήταν απεχθής. Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι διακριτικές. Είναι μονάχα από έμπνευση της αγάπης και της εκτίμησης, της κοινής χαράς τού να είμαστε μαζί. Έτσι γεννιούνται, αλλά και έτσι συνεχίζουν να πορεύονται.
«Μα μου ορκίστηκες πως θα μ’ αγαπάς πάντοτε», φωνάζει απελπισμένος κάποιος που τον εγκαταλείπουν.
«Μα είπαμε να είμαστε φίλες σε όλη μας τη ζωή!».
Καμιά λέξη δεν είναι πιο ασταθής όσο το «ποτέ» και το «πάντα» στα ανθρώπινα. Ειδικά στον έρωτα, ένα «πάντα» καλύπτει με ειλικρίνεια μονάχα την ώρα που προφέρεται. Είναι στα μυστήρια δικαιώματα του μυστηρίου έρωτα κι αυτό. Θα πρέπει να το γνωρίζουμε από την αρχή, από τη στιγμή που μέσα μας ανθεί η ερωτική ανάγκη. Κι ύστερα, το πρόσωπο που ερωτευόμαστε, ή μας ενθουσιάζει ως φίλος, ως συνεργάτης, ως οτιδήποτε, δεν είναι πάντοτε το αληθινό, ή δεν είναι το μόνο πρόσωπο του άλλου. Δεν είναι ολόκληρο και ενιαίο το πρόσωπο του άλλου. Με άλλο χαρακτήρα ξεκινάς μια σχέση και με άλλο χαρακτήρα βρίσκεσαι με τον καιρό. Διότι τα δεδομένα που είχαμε σωρεύουν με τον καιρό νέα δεδομένα κι αλλάζουν, οι συνθήκες επιδρούν, τα χρόνια εμφανίζουν πτυχές άγνωστες, προστίθενται καινούργια, κρυμμένα στοιχεία του άλλου προσώπου στη γνωριμία και στο κοινό βίωμα που ξεκινήσαμε.
«Δε σε αναγνωρίζω!...» Είναι τόσο συνηθισμένη αυτή η απελπισμένη κραυγή στις σχέσεις.
«Δεν το περίμενα από εκείνη ποτέ!»
Και δεν προκύπτουν από υποκρισία πάντοτε τούτες οι δυσάρεστες, συντριπτικές κάποτε, εκπλήξεις. Είναι γιατί ο ανθρώπινος ψυχισμός θυμίζει χώρα αβυσσαλέα. Και ο ίδιος μας ο εαυτός πολλά «δεν τα αναγνωρίζει!» στον εαυτό του. Πολλά «Δεν το περίμενα από μένα ποτέ!» Πώς να εγγυηθείς και να προσφέρεις ένα κυριολεκτικό «πάντα», ένα πρόσωπο σταθερό και συνεπές, όταν δεν το κατέχεις; Πώς να δώσεις κάτι που δεν έχεις; Πώς να ορκιστείς για έναν άγνωστο εαυτό στον άγνωστο εαυτό στον άγνωστο εαυτό του άλλου;
Η σχέση η πραγματική διαρκώς εξετάζει, διαρκώς κρίνει, διαρκώς αντιδρά σαν ευαίσθητο μικρό γυμνό ερπετό στο ξυλαράκι που το ακουμπάει. Μπαίνει και βγαίνει στο καβούκι του όπως το ευαίσθητο σαλιγκάρι. Όλο ξαναποφασίζει από τα νέα δεδομένα τη συνέχισή της, την αξία της. Θέλουμε δε θέλουμε, έτσι λειτουργεί.
Μπορεί να μας φοβίζει και να μας γεμίζει ανασφάλεια κάτι τέτοιο, τόσο ρευστό, ειδικά στο χώρο της συναισθηματικής ανάγκης, όμως έτσι είναι η ζωντανή ζωή, ρευστή και παλλόμενη, «ποτέ δεν κυλάει το ίδιο νερό στην κοίτη του ποταμού», η ψυχή συμβολίζεται με υγρό στοιχείο, πρέπει να μαθαίνουμε να κωπηλατούμε.
Μάρω Βαμβουνάκη
Συγγραφέας
Απόσπασμα από το βιβλίο «Το φάντασμα της αξόδευτης αγάπης»
Δεύτερη ανατύπωση – Απρίλιος 2008 – 21η χιλιάδα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ
